Fiskislóðir, hernaður og rán við Eyjafjörð um 1200

Hér hefur að undanförnu verið fjallað um ýmsar sögur úr Guðmundar sögu dýra sem tengjast með einum eða öðrum hætti Svarfaðardal. Ýmislegt efni um Svarfaðardal er líka í Prestssögu Guðmundar Arasonar, en annars eru ekki til margar heimildir um sögu Svarfaðardals eða Eyjafjarðar frá 12. og 13. öld. Skjöl fara fyrst að koma að einhverju marki eftir 1300, sérstaklega með máldagasöfnunum, en fyrsta máldagasafnið fyrir Hólabiskupsdæmi er frá 1318 og er prentað í Íslensku fornbréfasafni, 2. bindi.

Sagnaefnið er hins vegar mjög auðugt og gefur margþætta innsýn í samfélagið í Eyjafirði og Svarfaðardal, sérstaklega við lok 12. aldar. Margir koma við sögu, ekki bara höfðingjar og hefðarprestar. Fjölmargir bóndabæir eru nefndir, ekki bara í Eyjafirði heldur líka Skagafirði, Þingeyjarsýslum og víðar. Rætt er um fiskveiðar, sérstaklega í sambandi við Siglunes, þar sem virðist hafa verið verstöð og jafnvel fiskiþorp. Þar var stórbýli og ef til vill þurrabúðir eða hjáleigur í kring. Miklar fornleifarannsóknir fara nú fram á Siglunesi, því leifarnar eru í hættu vegna sjávargangs og flóða. Slæmt væri að missa þann mikla þátt sögunnar í sjóinn í einhverju norðan stórviðrinu.

Vissa er fyrir því að útgerð var stunduð frá Upsaströnd á 14. öld og nánast örugglega fyrir þann tíma. Sama gildir um Hrísey og Grímsey. Afgjöld af jörðum á þessum slóðum voru greidd í skreið á 14. öld. Vitað er að farið var að flytja út skreið skömmu fyrir miðja 14. öld og gæti það hafa aukið mikilvægi þessara staða. Áður hafði vaðmál verið helsta útflutningsvaran.

Ein tegund bústaða er sérstaklega áberandi í Guðmundar sögu dýra, en það eru víggirt höfuðból. Vellir voru víggirtir með þeim hætti að þar var veglegur kirkjugarðsveggur úr grjóti, og  þegar lið á vegum Brands biskups réðist á staðinn og ætlaði að framfylgja fyrirskipunum biskups um stjórn Valla var búið að efla vígið í kirkjugarðinum með röftum, þ.e. trjábolum. Þrjátíu manns gátu varið staðinn gegn 150 manna liði biskups. Önnur höfuðból höfðu vígi úr torfi, oft tengd við skála eða stofu. Það gilti um Bakka í Öxnadal, Laugaland á Þelamörk, Auðbrekku, Langahlíð, Grund í Eyjafirði og Laufás, sex af þeim höfuðbólum sem sagan hverfist um. Guðmundar saga dýra er sú saga í Sturlungasafninu þar sem mest er fjallað um vígi við höfuðból.

Margra tuga manna lið dvaldi oft á þessum höfuðbólum höfðingjum til verndar. Lítill vafi er á því að höfðingjarnir sem þar bjuggu áttu leigujarðir, og er beinlínis getið um jarðir í eigu Guðmundar dýra, bæði í Öxnadal, Hörgárdal og Norðurárdal í Skagafirði. Tekjur af þeim jörðum hafa að sjálfsögðu runnið til höfðingjans. Í Guðmundar sögu dýra segir líka frá því að Guðmundur dýri átti leigukúgildi hjá bónda í Fagraskógi á Gálmarströnd. Svo fór að bóndinn var veginn vegna þess að hann stóð ekki skil á kúgildinu, að minnsta kosti ekki nægilega góð skil að mati Guðmundar.

Hernaður var stundum fjármagnaður með ránum, eins og lýst er í Guðmundar sögu dýra og mörgum öðrum sögum í Sturlungu. Færi margra tuga eða hundraða manna her af stað þurfti bæði að fæða og klæða herinn og mat var einungis að fá á bóndabæjum. Þá gilti einu hvort bændur áttu jarðirnar eða leigðu þær, einungis varð komið í veg fyrir ránin með nægilega sterku vopnavaldi á móti, og almennir bændur réðu ekki yfir slíku valdi. Hernaður var því mikið samfélagslegt vandamál og almenningi mikið í mun að friður ríkti. Slíkt gæti skýrt mikinn stuðning við kirkjuna, sem boðaði frið og stóð ekki í miklum hernaði, t.d. á 14. eða 15. öld, að minnsta kosti ekki miðað við mikið og ömurlegt hernaðarbrölt höfðingja á 12. og 13. öld. Á þeim tíma var kirkjan orðin langöflugasti jarðeigandi landsins.

Hverjir réðu ríkjum í Svarfaðardal á 13. öld?

Eftir að Guðmundur dýri lét af völdum í Eyjafirði 1212 er ekki ljóst hverjir voru helstu höfðingjar þar um slóðir. Þorgrímur alikarl höfðingi á Möðruvöllum í Hörgárdal og helsti andstæðingur Guðmundar um 1200 var tengdur Oddaverjum, systir hans var ein kvenna Sæmundar Jónssonar í Odda.

Ekki er heldur ljóst hvort Guðmundur dýri hafði full völd í Eyjafirði þegar hann lét af völdum þar. Hann vann líklega aldrei afgerandi sigur á óvinum sínum. Síðasta orusta þeirra Þorgríms alikarls var á Grund í Eyjafirði og lauk með því að Þorgrímur og bandamenn hans handsöluðu Guðmundi sjálfdæmi um sættir. Þorgrímur var eftir það félaus og fór vestur í Skagafjörð og er úr sögunni. Stuðningsmenn Þorgríms sátu eftir og kemur ekki fram að þeir hafi játast undir vald Guðmundar að öðru leyti en því að allir guldu þá upphæð sem Guðmundur krafðist til sátta.

Síðustu afskipti Guðmundar af héraðsmálum sem sagt er frá voru varðandi mál í Svarfaðardal, það hver skyldi fara með Velli, hafa þar staðarvöld. Þar lenti Guðmundur og bandamenn hans í átökum við Brand Jónsson Hólabiskup, en svo fór að sátt varð um niðurstöðuna milli Brands biskups og Guðmundar.

Þegar næst fréttist af því hverjir réðu ríkjum í Eyjafirði og þar með Svarfaðardal, árið 1215, voru Sturlungar komnir til sögunnar. Sighvatur Sturluson hafði eflst mjög að völdum vestan lands, bjó fyrst í Hjarðarholti og síðan á Sauðafelli, en báðar jarðirnar eru í Dölum. Hann hafði Snorrungagoðorð og var því goðorðsmaður. Árið 1215 réðst hann til Eyjafjarðar, tók þar við héraðsvöldum og settist að á Möðruvöllum í Hörgárdal ásamt með Sigurði mági sínum Grímssyni. Síðan keypti hann Grund í Eyjafirði og bjó þar til elli. Á meðan hann lifði réði hann ríkjum um allt Norðausturland, bæði Eyjafjörð og Þingeyjarþing.

Athyglisvert er að Sighvatur skuli fyrst hafa sest að á Möðruvöllum, höfuðbóli Þorgríms alikarls, andstæðings Guðmundar dýra, og síðan á Grund í Eyjafirði. Hér hafa tengsl Sturlunga og Oddaverja líklega skipt máli. Oddaverjar höfðu áhrif í Eyjafirði og hafa líklega átt þátt í að Sighvatur tók við völdum þar. Andstæðingar Guðmundar dýra höfðu þar með í raun náð völdum í Eyjafirði.

Í Íslendinga sögu segir hins vegar að þá hafi margir stórbændur verið í Eyjafirði og hafi þeir ýfst heldur við Sighvat. „Þótti þeim hann eiga þar hvorki í héraði erfðir né óðul.“ Nokkuð segir frá málum í Eyjafirði eftir að Sighvatur tók þar völd. Átök urðu þegar Sturla Sighvatsson reyndi að ná sverði einu, Brynjubít, sem var í eigu Þorvarðar Örnólfssonar í Miklagarði. Þorvarður var „hinn besti bóndi í Eyjafirði“. Þorvarður var bróðir Jóns, sem bjó á Möðruvöllum í Eyjafirði, og hefur að minnsta kosti verið næst besti bóndi í Eyjafirði.

Þeir bræður, Sturla og Tumi, vildu kaupa sverðið Brynjubít en Þorvarður vildi ekki selja. Hann féllst þó á að lána Sturlu sverðið, en það dróst að hann afhenti Sturlu það. Fór þá Sturla inn í Miklagarð við þriðja mann, gekk inn í húsið og tók sverðið. Prestur einn þreif í sverðið, og kom Þorvarður síðan að og vildi ekki leyfa Sturlu að taka sverðið. Sturla var þá 18 ára. Hann var með exi og hjó með henni í höfuð Þorvarði, en öxin snéri vitlaust og kom hamarinn í höfuð Þorvarði. Lá hann sem dauður væri og blæddi mjög. Sturla fór við svo búið og tjáði Sighvati föður sínum málalyktir, en Sighvatur skammaði Sturlu fyrir tiltækið. Sighvati mun þó ekki hafa líkað þetta sérlega illa. 

Sighvatur féllu báðir í Örlygsstaðabardaga 1238 og Ásbirningar, helstu stuðningsmenn Guðmundar dýra á sínum tíma, náðu þá völdum í Eyjafirði.

Sigurvegarar í Örlygsstaðabardaga voru Kolbeinn ungi, foringi Ásbirninga, og Gissur Þorvaldsson foringi Haukdæla. Þetta bandalag náði nú völdum í Eyjafirði, nánar tiltekið Kolbeinn ungi, sem hafði völd um allt Norðurland alveg til fráfalls síns árið 1245. Þá náði Þórður kakali yfirráðum þar, og raunar nánast um allt land eftir Haugsnessbardaga alveg til 1252.

Þess má geta að Oddaverjar gáfu konungi goðorð sín árið 1249. Þingmenn þeirra voru að líkindum flestir á Rangárvöllum.

Þegar Þórður kakali fór utan á konungsfund árið 1250 skipaði hann Hrana Koðránsson yfir veldi sitt á Norðausturlandi, þar á meðal í Eyjafirði og þá Svarfaðardal. Lauk svo að Þorgils skarði fékk yfirráð yfir Eyjafirði 1256 og eftir það Noregskonungur árið 1258. Var Gissur Þorvaldsson þá skipaður jarl yfir lönd konungs á Íslandi.

Guðmundur dýri lætur af völdum

Guðmundar sögu dýra lýkur með því að Guðmundur dýri gefur upp mannaforráð, flytur frá Bakka í Öxnadal, höfuðbóli sínu og gengur í klaustur í Þingeyraklaustri. Hann hafði þá lengi reynt að ná völdum um allan Eyjafjörð og hafði stuðning ýmissa héraðsmanna, sérstaklega Svarfdæla. Andstæðingar Guðmundar höfðu stuðningsmenn suður á Rangárvöllum og gátu leitað þangað ef í nauðir rak. Guðmundur dýri hafði hins vegar stuðning Ásbirninga í Skagafirði og kom Kolbeinn Tumason til liðs við hann oftar en einu sinni.

Helstu andstæðingar Guðmundar dýra voru fyrst Önundur Þorkelsson goðorðsmaður á Laugalandi og í Lönguhlíð (nú Skriðu) og síðan Þorgrímur Vigfússon alikarl, eftir að Guðmundur hafði drepið Önund í Lönguhlíðarbrennu. Þorgrímur var giftur Guðrúnu dóttur Önundar goða. Þau bjuggu fyrst á Möðruvöllum en voru síðast á Laugalandi í Þelamörk. Þorgrímur hafði stuðning Innfirðinga, þ.e. þeirra bænda sem bjuggu í Eyjafjarðardal, og það virðist hafa reynst Guðmundi dýra um megn að yfirvinna andspyrnu þeirra. Þorgrímur hafði líka stuðning bænda sums staðar í Hörgárdal og líklega einnig á Gálmaströnd og í Kræklingahlíð. Með honum í forystu í síðasta hluta átakanna milli Guðmundar dýra og andstæðinga hans var Þorsteinn Jónsson Loftssonar af ætt Oddaverja.

Ekki er víst að þeir Önundur og Þorgrímur hafi haft sama markmið og Guðmundur dýri, að sameina héraðið undir einni stjórn. Vera má að stuðningsmenn þeirra hafi að einhverju marki haft önnur markmið, þannig að um pólitískan ágreining hafi verið að ræða, ágreining um markmið og leiðir í héraðsstjórninni. Yfirleitt hefur verið gefið í skyn í umfjöllun um Sturlungaöld að valdabarátta aldarinnar hafi verið stefnulaus valdastreita milli höfðingja, en það er ekki víst. Athyglisvert er að stuðningur við Önund og Þorgrím var mestur á svæðum þar sem líklegt er að margir sjálfseignarbændur eða fjölskyldur sem áttu e.t.v. 1-5 jarðir eða svo gætu hafa búið.

Hins vegar blandaðist landspólitíkin beint inn í átökin í Eyjafirði við að Oddaverjar á Rangárvöllum studdu annan aðilann, en Ásbirningar í Skagafirði hinn. Haukdælir komu við sögu sem sáttasemjarar og einnig aðrar höfðingjaættir.

Skoðum aðeins framferði þeirra Guðmundar dýra og Kolbeins Tumasonar í einum þætti átakanna um Eyjafjörð. Veturinn eftir allraheilagramessu kom upp sá kvittur, sem átti uppruna sinn suður og inn í Eyjafirði, að Þorgrímur alikarl, sem verið hafði í skjóli Oddaverja á Rangávöllum um veturinn, væri kominn að sunnan með hundrað manna (120 manna lið), leyndist í Gnúpufellsskógum og ætlaði að ráðast á Guðmund.

Guðmundur dýri sendi þegar í stað boð til Kolbeins Tumasonar og bað hann að koma með allt það lið sem hann gæti úr Skagafirði. Sagan segir að á meðan Guðmundur beið komu Kolbeins og liðsafla hans hafi hann farið á Laugaland og rænt þar og tekið það bú sem þar var eftir og Þorgrímur átti. Einnig tók hann fé af þeim bændum sem stutt höfðu Þorgrím í átökum um haustið árið áður.

Þegar Guðmundur kom heim að Bakka að loknum ránum var Kolbeinn að koma með 50 manna lið vestan úr Skagafirði. Síðan kom í ljós að kvitturinn um að Þorgrímur væri komin að sunnan var ekki annað en kvittur, Þorgrímur var ekki kominn. Kolbeinn fór þó ekki þegar í stað vestur yfir Öxnadalsheiði heldur dvöldu hann og menn hans á Bakka um skeið. „Menn þeirra Guðmundar áttust illt við. Þeir deildu bæði um tafl og konur og stálust frá og skildust við það að hvorugum líkaði vel.“, segir sagan. Kolbeinn fór svo og menn hans um dalinn og „tóku af bóndum slíkt er honum sýnist … “.

Þessi saga um hættuna sem leyndist í Gnúpufellsskógum gefur tilefni til að minnast á atriði sem sjaldan er rætt í sambandi við Sturlungaöld. Það er taugaveiklunin og áfallastreituröskunin sem menn hljóta að hafa verið farnir að finna fyrir við slíkar aðstæður. Guðmundur hafði lengi barist fyrir völdum í Eyjafirði og á ýmsu hafði gengið. Margs konar ofbeldisverk og átök fléttuðust saman og mynduðu þann heldur ófagra átakabálk sem Guðmundar saga dýra greinir frá. Óstaðfestur kvittur dugði til að Guðmundur óskaði liðveislu Kolbeins og sýnir það vel þá taugaveiklun og óöryggi sem menn bjuggu við. Fleiri slíkar sögur eru í Sturlungu, þ.á m. í Guðmundar sögu dýra.

Slíkt gæti hafa átt þátt í að Guðmundur ákvað að hætta tilraunum sínum til að ná völdum í Eyjafirði.

Guðrún á Arnarnesi og eiginmenn hennar 2. hluti

Í síðasta pistli var sagt frá því er Guðrún á Arnarnesi flúði fyrst til Gríms á Hofi og síðan norður á Siglunes til fyrrverandi tengdaföðurs síns, Þorvarðs kamphunds sem þar bjó. Þar var hún lengi, er sagt.

Þar kom þó að gerðar voru ráðstafanir til að Guðrún færi til bús síns og manns, hvort sem hún vildi eða ekki. Þorvarður fór á hverju sumri með fullt skip af föstumat, þurran fisk og annað þess háttar, inn til héraðs í Eyjafirði og seldi bændum. Nú fór hann af stað, sigldi inn eftir firði með skipið fullt af varningi og Guðrúnu með sér. Þorvarður fór til Gása, segir í Guðmundar sögu dýra. Þar var kaupskip þá statt, og tjaldaði Þorvarður og Guðrún var í tjaldi með honum.

Þórður Þórarinsson höfðingi í Laufási og synir hans þrír, m.a. Hákon, voru þar á kaupstefnunni, og bar svo við að þau Hákon og Guðrún rákust hvort á annað. Þau höfðu raunar oft sést áður, en aldrei ræðst við, en nú tóku þau tal saman. Hákon kom á hverjum degi til að tala við Guðrúnu á meðan þau voru þar.

Nú lauk kaupstefnunni. Þorvarður sigldi með Guðrúnu út með firði og setti hana af á Arnarnesi og lét hana fara heim til bónda síns og bús.

Nú tók Hákon Þórðarson að venja komur sínar í Arnarnes og „fór því fram vetur allan.“ Loks sagði Guðrún Hákoni að hann skyldi hætta að koma á meðan Hrafn væri á lífi, en gaf í skyn að hann mætti koma þegar Hrafn væri dauður. Hákon var fljótur að bregðast við áskoruninni og var það einn dag að þau sátu á þverpalli, Hákon og Hildibrandur bróðir hans og Guðrún og „töluðu lágt en Hrafn sat í bekk og reist spón því að hann var hagur maður.“ Risu þá upp þeir bræður og hafði Hákon spjót, sem hann stakk í brjóstið á Hrafni. Síðan veitti Hákon Hrafni annað sár, og varð svöðusár. Gengu þeir bræður út við svo búið

Hrafn tók öxi er þar lá hjá og hugðist ráðast á þá bræður en Guðrún bað hann að vera kyrran. Hrafn lá síðan þrjár nætur í sárum sínum og andaðist síðan.

Hákon og þeir Laufássmenn voru frændur Guðmundar dýra, Hákon var bróðursonur hans. Höfðingjum þótti uppgangur Guðmundar ærinn, hann hafði látið taka af Vöðlaþing og réði nú öllum málum í héraðinu sjálfur. Sagði hann að stórdeilur yrðu á þinginu og betra að hafa það ekki.

Andstæðingar Guðmundar hugðu sér gott til glóðar vegna vígs Hrafns, og brást Guðmundur við með því að bjóða bróður Hrafns, Erlendi presti til sín og bauð honum bætur eftir bróður sinn. Haldinn var fundur á Steinastöðum gegnt Bakka í Öxnadal og voru þar málsaðilar, þar á meðal Þórður bróðir Guðmundar og synir hans, þar á meðal Hákon sem vegið hafði Hrafn. Þórður gerði þá kröfu að Guðrún greiddi helming bóta fyrir Hrafn, því hún hefði ráðið honum bana. Það vildi Guðrún ekki.

Var þá gerð sætt um víg Hrafns og voru gerð 15 hundruð fyrir það. Guðmundur greiddi þegar sektina og lét þá Skagfirðinga hafa tvær jarðir sem hann átti, Hálfdanartungu (í Norðurárdal í Skagafirði) og Uppsali, næsta bæ við Silfrastaði. Höfðingjar í Eyjafirði uggðu ekki að sér og fréttu ekki af sættinni fyrr en eftir að henni var lokið.

„Síðan fékk Hákon Guðrúnar og var við hana harður og kvað sér eigi skylud það verða að hennar menn stæðu yfir höfuðsvörðum hans.“

Sagan af Guðrúnu er afar athyglisverð, því svo virðist sem sagan af henni, og af Þorgerði Þorgeirsdóttur á Brattavelli á Árskógsströnd sé sögð að einhverju marki til að vara við því að konur eigi jarðir og standi fyrir búi. Af því hljótist ekkert annað en vandræði. Á hinn bóginn má líka segja að saga Guðrúnar sé tragísk, í raun hetjusaga, því Guðrún sætti sig ekki við örlög sín. Hún sætti sig ekki við að forráðamenn sínir veldu handa sér eiginmann út frá hagsmunum þeirra og bandalagsþörf, og gerði uppreisn gegn því.

Í öðru lagi er afar athyglisvert að jarðirnar tvær, Arnarnes og Brattavöllur eða Brattavellir eins og hún hét síðar, skyldu hafa verið sjálfseignarjarðir. Hólastóll eignaðist síðar Brattavelli, á síðari hluta 15. aldar eða fyrri hluta þeirrar 16. Arnarnes komst í eigu Möðruvallaklausturs, sennilega á 14. öld. Ef til vill hafa margar jarðir á þessu svæði, Gálmaströnd og Árskógsströnd „út frá Svarfaðardal“ eins og segir í Guðmundar sögu dýra, verið sjálfseignarjarðir á 12. og 13. öld og jafnvel fram á þá 14.  

Guðrún á Arnarnesi og eiginmenn hennar

„Guðrún hét kona og var Þórðardóttir. Hún bjó á þeim bæ er heitir í Arnarnesi út á strönd frá Svarfaðardal. Hún var kvenna vænst og kurteisust. Hún átti þar bæði land og bú. Hún var ung kona og hafði tekið við föðurleifð sinni.“

Þannig segir frá í upphafi 101. kafla Sturlunga sögu (útgáfu Svarts á hvítu 1988), í Guðmundar sögu dýra. Ekki verður annað sagt en að klausa þessi sé mjög athyglisverð. Guðrún var sem sé ung kona, sem átti bæði jörð og bú sem hún hafði erft eftir föður sinn og rak búið sjálf.

Skömmu síðar segir í sögunni frá annarri konu, Þorgerði Þorgeirsdóttur á Brattavelli á Árskógsströnd. Þorgerður átti einnig landið sem hún bjó á, Brattavelli. Hún var móðir eiginkonu Helga prests í Stærra-Árskógi, sem hét Þórdís. Brattavöllur eða Brattavellir var ekki stór jörð, 20 hundruð að mati skv. jarðabókum frá síðari hluta 17. aldar, en telst 24 hundruð í Jarðabók Árna og Páls.

Arnarnes var stærri jörð, 33 hundruð og 40 álnir samkvæmt Jarðabókinni áðurnefndu, og þar eru sagnir um að hafi verið bænhús. Þangað lágu á miðöldum einhverjar jarðir til sóknar að því er virðist. Hvorug jörðin var hins vegar neitt höfuðból. Þetta voru báðar tiltölulega venjulegar jarðir af meðalstærð.

Guðrún á Arnarnesi var sem sagt góður kvenkostur, enda leið ekki á löngu þar til karlmenn komu til sögunnar. Fyrst greinir frá því að Símon Þorvarðsson, sem kallaður var kamphundur, bað Guðrúnar. Símoni er þannig lýst að hann hafi verið vinsæll maður. Jafnræði hafi þótt í hjónabandinu, þ.e. þau Guðrún og Símon höfðu svipaða þjóðfélagsstöðu að mati þeirra sem segja söguna eða eru heimildarmenn hennar. Guðrún sagði já og Símon flutti heim til hennar í Arnarnes.

Adam var þó ekki lengi í Paradís, því samkomulagið fór strax að versna og fljótlega fór Guðrún að flýja heimilið öðru hverju, en kom heim á milli. Skyldi Símon hafa beitt hana ofbeldi? Það er ekki víst, en annað eins þekkist úr Íslendingasögum, samanber kinnhest Gunnars á Hlíðarenda. Þó lagaðist sambúðin og segir sagan að þau hafi verið saman tvo vetur. Síðari veturinn hafi sambúðin gengið betur.

Því miður lauk hjónabandinu skyndilega og vofeiflega. Þegar kom fram á föstu síðari veturinn skorti föstumat og lagði Guðrún til að Símon maður hennar færi út á Siglunes til að sækja föstumat, en þar bjó faðir hans og þar var gnægð matar. Símon fór á bát út eftir firði, en báturinn sigldi á stein, brotnaði, og Símon fórst með tveimur húskörlum sínum. Guðrún var orðin ekkja.

Ekki leið á löngu þar til vonbiðlar gáfu sig fram, og sama sumar bað Guðrúnar maður sá er Hrafn hét og var Brandsson. Hann var vestan úr Skagafirði „úr sveit Gríms Snorrasonar“, og hafði Grímur hlutast til um bónorðið. „En Þorvarður Þorgeirsson var að umsjá með henni og færðu þeir mágar þau mál saman að Guðrún var föstnuð Hrafni.“ Guðrún virðist sem sagt ekki hafa haft mikið að segja um ráðahaginn, heldur hafi forráðamaður hennar úr hópi karla, Þorvarður Þorgeirsson, ráðið öllu um hann.

Sagt er í sögunni að brúðkaupsveislan hafi staðið á Hofi, þar sem Grímur átti heima, og að Guðrún hafi „hlaupið úr hvílu hina fyrstu nótt er Hrafn var innar leiddur.“ Þau fóru til Arnarness til „bús síns“. Hrafn tók við stjórn búsins. Guðrún var ekki ánægð með sambúðina, og um sumarið fór hún vestur til Hofs í Skagafirði (væntanlega Hofs á Höfðaströnd) og leitaði skjóls hjá Grími sveitarstjóra Hrafns. Grímur tók henni vel og var hún þar um hríð.

Síðan segir í sögunni: „Þá varð hún þess vör að Grímur ætlaði til skips í Eyjafjörð með hana. Hún vildi það eigi. Þá hljóp hún á brott á launog varð eftir fararskjóti hennar. Hún nam eigi fyrr staðar en hún kom út á Siglunes til Þorvarðs kamphunds (föður Símonar, fyrri manns hennar), kom þar grátandi og kvaðst þar unna hvívetna af Símoni. Þorvarður tók við henni og var hún þar lengi.“

Í næsta pistli heldur áfram að segja frá örlögum Guðrúnar á Arnarnesi. Ekki verður annað sagt en saga hennar sé athyglisverð og gefi til kynna ýmislegt um stöðu kvenna sem voru sjálfseignarbændur á miðöldum.

Prestar af ýmsu tagi á 12. öld.

Á köflum gefur Guðmundar saga dýra innsýn í ástir og örlög kvenna og karla sem er fremur sjaldgæf í Sturlunga sögu. Guðmundur tók sér frillu úr Svarfaðardal, sem honum leist „væn og oflátleg“, þ.e. væn og góð með sig, og setti niður í Myrkárdal. Sú hét Þorgerður Ásbjarnardóttir, en annars er lítið eða ekkert vitað um hana.

Guðmundar saga dýra gefur einnig innsýn í stöðu presta á þessum tíma. Í Stærra-Árskógi á Árskógsströnd bjó Herdís, sem var ekkja Brands nokkurs Gellissonar. Sagan segir að Brandur hafi verið veginn í kirkjudyrunum í Stærra Árskógi. Á bænum bjó einnig Helgi prestur Halldórsson, og virðist hafa verið nokkurs konar bústjóri eða ráðsmaður Herdísar, því tekið er fram að hann hafi ekki verið eiginmaður hennar. Helgi átti eiginkonu, þótt prestur væri, og hét hún Þórdís. Þetta var almennur siður á þeim tíma.

Fjölmörg dæmi eru um að kaþólskir prestar og biskupar áttu eiginkonur eða frillur, og er Jón Arason, síðasti kaþólski biskupinn, eitt þekktasta dæmið. Margir upphafsmenn íslenskra bókmennta, eins og Sæmundur fróði í Odda voru prestar, en líka höfðingjar á veraldlega vísu, giftir og áttu börn og buru. Frá þeim voru síðan miklar ættir.

Frá árinu 1143 hefur varðveist skrá yfir prestvígða höfðingja, og Jón Sigurðsson rekur í 1. bindi hins Íslenska fornbréfasafns (frá bls. 180) ýmislegt sem vitað er um þá. Skrá þessi er í skjalinu sögð vera komin frá Ara fróða („Svo sagði Magnús biskup Ara fróða er sjálfur var við andlát hans“), sem sjálfur var bæði prestur og héraðshöfðingi, en hann telur sig ekki upp í henni heldur son sinn. Sá hét Þorgils.

Alls eru taldir 40 íslenskir prestar í skránni, 10 í hverjum fjórðungi. Í fornbréfasafninu er þessi skrá mikilvæg heimild um öfluga, íslenska stétt lærðra manna og héraðshöfðingja. Unnt er að rekja ættir ýmissa þeirra til landnámsmanna. Einnig áttu margir þeirra afkomendur á 13. öld sem voru höfðingjar og fyrirmenn þá. Dæmi um þetta er Oddur Gissurarson, sem talinn er Austfirðingur í skránni og andaðist 1180. Dóttursonur Odds var Jón Sigmundarson hinn síðari, faðir Orms Svínfellings og Brands biskups á Hólum, sem talsvert kemur við sögu Svarfaðardals á 13. öld. Launsonur Jóns var Þórarinn, faðir Þorvarðar Þórarinssonar á Hofi í Vopnafirði, sem „var einn mestur virðingamaður þegar konungsöldin hófst“, segir Jón Sigurðsson.

Tveir synir Sæmundar í Odda, þeir Loftur og Eyjólfur eru í skránni. Loftur átti Þóru, dóttur Magnús konungs berfætta, og áttu þau m.a. Jón, sem var mesti höfðingi á Íslandi á sinni tíð og „er þaðan kominn mikilll ættbálkur, sem rekja má til vorra tíma“, segir Jón forseti. Eyjólfur bjó í Odda og andaðist 1158, en hjá honum lærði Þorlákur biskup helgi og margir fleiri.

Prestvígsla þessara manna mun hafa eflt ættir þeirra mjög. Þeir áttu sjálfir þá staði sem þeir sátu og voru sjálfráða um flest mál sín. Þessir klerkar sniðgengu margt það sem að skyldum presta laut, t.d. þjónusta sjúka og grafa lík, stunda sálgæslu eða skriftir og ekki hlýtt kalli annarra kirkjueigenda um að syngja tíðir, segir í sögu Kristni á Íslandi, 1. bindi. Þar segir: „ ... í skugga langflestra vígðra höfðingja (stóðu) prestar af lægri stigum er báru hitann og þungann af prestþjónustunni. ... Erlendis sinnu hefðaðklerkar oft kalli sínu aðeins að litlu leyti en létu staðgengla eða aðstoðarpresta af lágum stigum þjóna í sinn stað.“ (bls. 238).

Sá siður kaþólsku kirkjunnar að banna klerkum að kvænast er merkilegur. Postularnir voru flestir kvæntir, en Páll postuli var raunar ókvæntur og hreinlífur, var ekki við kvenmann kenndur. Einlífi presta og munka var stundað í rómverskri kaþólsku, en grísk-kaþólska kirkjan eða orþódoxa kirkjan leyfði prestum að kvænast, og einnig sú persneska sem varð sérstök kirkjudeild á 5. öld. Sumar kirkjudeildir leyfðu kvæntum mönnum að verða prestar, en tækju þeir prestvígslu, sem þeir gerðu oft á efri árum, skyldu þeir ekki stunda kynlíf með konum sínum eftir það.

Sérréttindi klerka náðu ekki einungis til hreinlífis, heldur skyldu þeir forðast að hafa veraldleg völd, og þeir voru friðhelgir, sérstakar refsingar lágu við því að ráðast á klerka. 12. aldar íslenskir hefðarklerkar voru utan við þetta regluverk, væntanlega líkt og fjöldi stéttabræðra sinna erlendis á sama tíma.

Helgi prestur á Stærra-Árskógi og Ormur Fornason, prestur á Urðum seint á 12. öld hafa væntanlega verið hefðarklerkar. Ekki er getið annarra presta á þessum stöðum, presta af lægri stigum sem sinntu hinni raunverulegu prestþjónustu, og voru eflaust bæði á Stærra-Árskógi, Urðum, Völlum og öðrum kirkjustöðum í Svarfaðardal og nágrenni. Ekki er ljóst hvort þessir prestar af lægri stigum voru almennt kvæntir.

„sá skaplöstur sótti Guðmund að hann elskaði konur …“

Steinunn Kristjánsdóttir fornleifafræðingur hélt áhugavert erindi í erindaröð Sagnfræðingafélags Íslands, sem meðal annars fjallaði um áhrif kristni á hugmyndir um einkalíf, t.d. á sviði kynlífs. Kynlíf hafi stundum farið fram fyrir opnum tjöldum í heiðnum sið, en með kristninni hafi komið fram krafa um aukið einkalíf hjóna. Hún tengdi þetta við þróun húsagerðar, breytt viðhorf á þessu sviði hefðu átt þátt í því hvernig húsaskipan þróaðist, og íveruhús þróuðust úr víkingaaldarskálum, með í meginatriðum einu rými þar sem flest störf, samvera og samlíf fór fram, í gangabæi, þar sem tilveran var meira hólfuð í sundur.

Í fyrirlestrinum bendir Steinunn á að höfðingjar hafi lengi þverskallast við að taka upp kristilegt líferni, og fengu ýmis konar undanþágur, leyfi og bréf hjá kirkjunni upp á undantekningarnar. Það var öflugt vopn í höndum kirkjunnar að gera kröfu um siðvendni á þessu sviði. Þekkt eru ummæli Þorláks Skálholtsbiskups Þórhallssonar um búfjárlifnað höfðingja, en Ragnheiður systir hans var einmitt ein af frillum Jóns Loftssonar, sem var mestur höfðingja hér á landi á seinni hluta 12. aldar. Jón var af konungaættum, móðir hans Þóra var óskilgetin dóttir Magnúsar berfætts Noregskonungs (hann var konungur 1093-1103). Eitt barna þeirra Ragnheiðar og Jóns var Páll, sem síðar varð Skálholtsbiskup. Jón þessi bjó í Odda á Rangárvöllum. Sonur Jóns, Sæmundur í Odda hélt líka frillur. Þær bjuggu sín á hverju höfuðbóli á valdsvæði Oddaverja í Rangárþingi, og stóðu þar fyrir búi.

Ýmsar sögur eru í Sturlungu um vinfengi höfðingja við konur. T.d. átti Sighvatur Sturluson, bróðir Snorra rithöfundar, í vinfengi við Helgu nokkra Gyðudóttur á Brjánslæk á Barðaströnd, og útvegaði henni kvikfé, því hún átti nóg lönd, en vantaði fé til að nýta þau. Helga var semsagt eignakona, höfðingskona. Mjög líklegt er að það hafi styrkt vináttuna.

Guðmundur dýri goði á Bakka í Öxnadal átti eiginkonu, segir í Guðmundar sögu dýra. Segir frá því að „sá skaplöstur sótti Guðmund að hann elskaði konur fleiri en þá er hann átti. Hann átti Arndísi dóttur Páls prests Sölvasonar úr Reykjaholti.“ Páll þessi Sölvason hafði meðal annars staðið í deilum við Hvamm-Sturlu, ættföður Sturlunga og leitað liðsinnis áðurnefnds Jóns Loftssonar. Jón þvingaði Sturlu til sátta við Pál en bauð í staðinn að fóstra Snorra, sem ólst því upp í Odda til 19 ára aldurs.

Í Guðmundar sögu dýra segir:

Guðmundur átti fjölda þingmanna út um Svarfaðardal og náfrændur og fór þannig að heimboði haust og vor. Og eitt vor var það þar að heimboði að honum bar fyrir augu konu þá, er honum leist bæði væn og oflátleg er Þorgerður hét og var Ásbjarnardóttir ... Guðmundur tekur hana og hefir við sér og setur hana niður í Myrkárdal.

Arndís var auðvitað engin hver sem er og þar að auki prestsdóttir þannig að þetta hefur ekki þótt mjög viðeigandi hegðun af hálfu Guðmundar.

Frilluhlutverkið var á margan hátt vel skilgreint hlutverk, tengdi meðal annars saman fjölskyldur og gaf frillunum stekari stöðu en ella, samkvæmt því sem Auður Magnúsdóttir segir í grein sinni um kvennamál Oddaverja í greinasafninu Kvennaslóðir. Vera má að Þorgerður hafi gegnt svipuðu hlutverki í Myrkárdal og frillur Sæmundar í Odda, verið eins konar framkvæmdastjóri fyrir búinu í Myrkárdal og ef til vill jörðum sem undir Guðmund heyrðu framan til í Hörgárdal. Guðmundur bjó jú á Bakka í Öxnadal og hefur kannski ekki alltaf auðvelt með að sinna málum í Hörgárdal. Þá gat verið hentugt að hafa röggsama frillu við stjórnvölinn. Ekki er sagt frá því hvernig Arndísi líkaði þetta. Búast má við að Þorgerður þessi hafi verið af vönduðum svarfdælskum ættum, ef til vill tengd helstu valdaætt í Svarfaðardal á þessum tíma, Fornungum, og að þetta hafi styrkt tengsl Guðmundar við stuðningsmenn sína þar.

Ætlast var til þess af höfðingjum á 12. öld að þeir væru umsvifamiklir í kvennamálum, en viðhorf á því sviði hafa verið að breytast þegar Guðmundar saga dýra var skrifuð. Hún er gæti hafa verið skrifuð af manni sem var kunnugur kenningum kirkjunnar um helgi hjónabandsins og studdi þær.

Svarfdæla mál

Í Íslenskum annálum fyrir árið 1127 stendur (í Annales Reseniani): „Svarfdæla mál.“ Í öðrum annál, Annales regi, stendur fyrir sama ár: „Svarfdæla skærur.“ Svipaðar athugasemdir eru í fleiri miðaldaannálum. Þessar afar knöppu lýsingar eru eina vitneskjan sem við höfum um atburði sem urðu í Svarfaðardal árið 1127, og voru væntanlega nægilega mikilvægar á landsvísu til að menn myndu þá og merktu í annála sér til minnis og upprifjunar. Hvenær urðu Svarfdæla skærur? Allir vissu þá hverjir áttu í þeim, svo það þurfti ekkert að skrifa það. En ágætt að punkta hjá sér hvenær þær urðu. Síðan var ekkert meira um þetta skrifað, og allir dóu sem vissu hverjir áttu í Svarfdæla skærum. Enginn veit það lengur. 

Líklegt er að Svarfdæla mál hafi sem sagt haft eitthvað að segja út fyrir héraðið, niðurstöðurnar skipt máli fyrir landspólitíkina, höfðingjar í Skagafirði hafa ef til vill stutt þann eða þá sem töpuðu og höfðingjar í Eyjafirði þann eða þá sem unnu. Eða öfugt. Kannski hafa bæði Haukdælir og Oddaverjar líka reynt að skipta sér af málum, báðar þessar ættir voru komnar fram og sérstaklega Haukdælir ansi miklir fyrir sér. Síðan var einn öflugur og kunnur höfðingi í Húnaþingi, Hafliði Másson á Breiðabólsstað. Hafliði dó árið 1130 þannig að hann gæti vel hafa skipt sér af málum í Svarfaðardal árið 1127. Hann var þekktur fyrir að hafa staðið fyrir ritun fyrstu skrifuðu gerðar þjóðveldislaganna, og var sú gerð kölluð Hafliðaskrá.

Einnig átti Hafliði í miklum erjum við Þorgils Oddason goða í Saurbæ, og um það fjallar Þorgils saga og Hafliða. Frægt er þegar kom til átaka milli þeirra höfðingjanna á Alþingi árið 1121, að Þorgils hjó þrjá fingur eða hluta af fingrum af Hafliða, og varð að samkomulagi að Hafliði fengi sjálfdæmi um bætur fyrir líkamstjónið. Hann gerði sér bætur upp á 240 hundruð, sem var álíka og verð á tíu eða tólf meðaljörðum eða svo. Ansi ríflegt, enda var talað um að „dýr myndi Hafliði allur“, og er enn haft að orðtaki ef eitthvað þykir óheyrilega dýrt eða kostnaðarsamt.

Um hvað skyldu Svarfdælaerjur hafa staðið? Til að átta sig á ákveðnum vinkli varðandi það skal bent á að höfðingjar gerðu bandalög milli héraða. T.d. studdu Guðmund dýra ákveðnir höfðingjar um allt land, á meðan aðrir studdu Önund á Laugalandi, og stór hópur höfðingja stóð að baki Hafliða Mássyni á meðan annar stór hópur stóð að baki Þorgils Oddasyni.

Líklegast hafa verið einhver átök milli höfðingja í Svarfaðardalnum sjálfum 1127. Bakgrunnur þeirra átaka gæti hafa verið deila um auð og/eða völd. Það er svona 90% líkur á því, kannski meira. Um hálfri öld síðar gefa Guðmundar saga dýra og Prestssaga Guðmundar Arasonar góða innsýn í svarfdælskt samfélag (a.m.k. við það sem fram að því er hægt að fá, sem er eiginlega ekkert ritað), og þá er þar ótvírætt við völd höfðingjaætt. Þessi höfðingjaætt, Fornungar, var tengd Guðmundi dýra, höfðingja á Bakka í Öxnadal, nánum fjölskylduböndum, því Forni, ættfaðirinn, var giftur systur Guðmundar. Fornungar sátu á þremur höfuðbólum í Svarfaðardal, Völlum, Urðum og Sökku. Á Tjörn bjó Sumarliði Ásmundarson sem einnig virðist hafa verið í hópi höfðingja. Hann var líka frændi og þingmaður Guðmundar dýra.

Að sumu leyti virðist sem meginstuðningslið Guðmundar dýra hafi verið í Svarfaðardal, allir höfðingjar dalsins fylgdu honum og hann virðist hvergi hafa haft jafn traust fylgi. Leigumorðingi Önundar, Sölvi sá sem vó Glúm sauðamann Jóns Fljótagóða í Holti í Fljótum og sagt er frá snemma í Guðmundar sögu dýra varð að laumast um Svarfaðardal í kulda um miðjan vetur og þorði hvergi að leita þar heim á bæi, en þegar inn í Hvammshrepp var komið (líklega inn fyrir Fagraskóg) var honum fylgt á milli bæja til Önundar í Lönguhlíð.

Spurningin er hvort Forni ættfaðir valdaættarinnar í Svarfaðardal um 1190 hafi verið meðal þeirra höfðingja sem stóð í Svarfdælaerjum um 1127, eða hvort hann var afkomandi einhverra þeirra. Það er ekki ljóst að svo komnu máli, en gæti komið í ljós við frekari rannsóknir, sérstaklega ef ættartölur eru til um þessa ætt. Hitt er athyglisvert að einu þingmennirnir sem eru nefndir í Svarfaðardal í Guðmundar sögu virðast vera höfðingjar og búa á höfuðbólum eða stórbúum.

Félagshreyfing og landnámshreyfing

Margir hafa skrifað um orsakir víkingaferða. Axel Kristinsson hefur bent á að skýringin geti verið nokkuð einföld, járnaldarsamfélagið í Skandinavíu hafi einfaldlega verið búið að ná ákveðnu þróunarstigi sem leyfði því að smíða öflug, hraðskreið tréskip og um leið hafi víða verið að finna auðug, oft kristin, en tiltölulega varnarlaus samfélög, nálægt ströndinni, sem heiðnir Skandinavíubúar sáu enga ástæðu til að halda friðinn við.

Þetta var svona eins og gullæði eða makríll, auðfenginn gróði sem hægt var að sópa upp með tiltölulega lítilli fyrirhöfn. Axel hefur jafnframt bent á að víkingahreyfingin sjálf, þar sem fjöldi frjálsra bænda og bændasona hélt út á hafið á skipum vopnaðir sverðum, öxum og spjótum og fór í víking saman hafi ef til vill verið ein forsenda þess að hreyfing myndaðist fyrir því að koma á fót konungsríki um allan Noreg. Sem sagt eftir að víkingarnir komu heim með feng sinn.

Þetta er áhugaverð hugmynd. Hinkrum samt aðeins við, því ástæða er að huga að því hverju það breytir ef ástæðan fyrir víkingaferðum var eiginlega engin sérstök í heimalöndum víkinga, heldur hafi auðug og varnarlaus samfélög verkað sem vaki og aðdráttarafl vopnaðra herleiðangra. Það hafi sem sagt aðallega verið aðdráttarafl varnarlausra klaustra og dómkirkna í kristnum löndum Evrópu sem dró menn af stað, af því að þeir gátu það – og ekki fólksfjölgun umfram burðargetu í Skandinavíu eða eitthvað slíkt.

Tökum eftir því að upphaf víkingaferða er í lok 8. aldar. 70 árum eða rúmum tveimur kynslóðum síðar varð lykilatburður í myndun Noregs, Hafursfjarðarorusta, árið 872, þegar Haraldur hárfagri vann stórsigur á andstæðingum sínum, ef til vill einhvers konar bandalagi jarðauðugra aðalsmanna. Um svipað leyti fannst Ísland, og hefð er fyrir því að telja að ýmsir landnámsmenn þar hafi verið í hópi þeirra sem biðu ósigur í Hafursfjarðarorustu.

En af hverju vildu Íslendingar ekki vera með í konungsríkinu sem var verið að mynda í Noregi? Voru Íslendingar upphaflega aðalsmenn í fýlu, pólitískir flóttamenn sem höfðu misst allar eigur sínar og urðu að byrja upp á nýtt á skerinu? Klakanum? Íslandi? Getur verið að nafn landsins hafi ekki bara verið tilviljun, heldur ef til vill (kannski ómeðvitað) valið vegna þeirra tilfinninga sem bærðust í brjóstum þeirra sem reknir höfðu verið nauðugir frá arfleifð sinni, kalnir á hjarta? Í útlegð?

Tímasetningin kemur eiginlega ekki nógu vel heim og saman við slíka sviðsmynd, því landið var nýfundið um 870 og straumurinn af landnemum var ekki stríður í fyrstu. Hingað slæddist eitt og eitt skip, fyrst Ingólfur með Hjörleif og þrælana og öndvegissúlunar, og það var ekki fyrr en einum eða tveimur áratugum síðar sem eitthvað fór að gerast að ráði. Þannig að pólitískir flóttamenn úr Hafursfjarðarorustu hafa kannski farið eitthvað annað fyrst.

Hafi hreyfingin fyrir norska konungsríkinu verið eins konar byltingarhreyfing heimkominna víkinga gegn gömlu aðalsveldi er að sjálfsögðu ljóst að forsendur fyrir fylgi við slíka hreyfingu voru engar á Íslandi. Víkingar sem settust að á Íslandi komu hér að tómu og ónumdu landi og hér voru hvorki aðalsmenn né neinir aðrir menn, nema í hæsta lagi nokkrir kristnir menn sem flúðu strax af því að þeir vildu ekki vera í sama landi og heiðnir menn, að því er Ari fróði segir.

Einn meginstyrkur hins nýja konungsvalds í Noregi var jarðagóss aðalsætta sem velt hafði verið úr sessi, og konungur gat úthlutað til fylgismanna sinna. Þar sem jarðeign (vinna bænda og bændakvenna við jarðyrkju og húsdýrahald, mjólkurvinnslu og ullariðnað) var ásamt með ránum og gripdeildum handan hafsins helsta auðsuppspretta samfélagsins var konungsvald sem átti jarðir vel sett. Konungur hafði hins vegar ekki velt neinum úr sessi hér á landi og átti hér engar jarðir fyrr en löngu, löngu síðar.

Engu að síður hafði hreyfingin fyrir ríkisstofnun í Noregi veruleg áhrif hér á landi. Gulaþingslög og Frostaþingslög voru sett að frumkvæði Hákonar góða Aðalsteinsfóstra Haraldssonar, og Úlfljótslög, fyrstu lög Íslendinga, voru stæld eftir Gulaþingslögum. Það er raunar augljóst að Grágás er náskyld norsku lögunum, prentaðar útgáfur sýna það vel. Stofnun Alþingis (sem var alveg hliðstætt Gulaþingi og Frostaþingi) og setning Úlfljótslaga táknaði að annar megin árangur konungsvaldsins í norskri samfélagsverkfræði varð líka að veruleika á Íslandi: Lög og regla eftir þeirra tíma hætti.

Hinn meginþáttur í starfi konungsvaldsins, auk reksturs konungsjarða, var stofnun leiðangurskerfisins, varnarkerfis almúga sem fólst í því að skipuleggja varnir og hernað með víkingaskipum. Hvorugur þessi þáttur skipti nokkru máli hér á landi, því ekki var þörf á að skipuleggja hernað með þeim hætti, og eins og áður sagði þá voru hér engar konungsjarðir.

Eðli norska konungsvaldsins á 9.-10. öld

Norðmenn hafa nokkuð annan hátt á þegar þeir lesa konungasögur heldur en þegar Íslendingar lesa Íslendingasögur. Þeir trúa konungasögum miklu betur en Íslendingar trúa Íslendingasögunum. T.d. eru Haraldur hárfagri og Hákon Aðalsteinsfóstri taldir norskir konungar í sögulegum skilningi, fyrstu konungar Noregs og stofnendur slíks valds í Noregi.

Sögurnar sem varðveittar eru í Fagurskinnu og Heimskringlu hafa nefnilega stuðning í dróttkvæðum, sem oft eru samtímaheimildir, samdar á þeim tíma er konungarnir voru við völd. Dróttkvæðin eru skrifuð inn í sögurnar til stuðnings frásögninni og hafa því varðveist þar. Þau eru oft tvö til þrjú hundruð ára gömul en menn lærðu þau mann fram af manni, þannig að þau varðveittust í munnlegri geymd þar til þau voru skrifuð niður. Meðal elstu skálda voru þeir Bragi Broddason og Þorbjörn hornklofi, sem var hirðskáld Haraldar hárfagra, og að sjálfsögðu Egill Skallagrímsson.

Þótt nær allir séu sammála um að þessir konungar hafi í raun og veru lifað og verið til, þá eru svo sannarlega ekki öll kurl komin til grafar. Sögurnar gefa t.d. gjörólíka mynd af uppruna og landfræðilegum valdagrundvelli Haralds hárfagra. Fagurskinna heldur því fram að Haraldur hárfagri hafi verið konungur í Vestur-Noregi. Í Heimskringlu segir hins vegar að Haraldur hárfagri hafi upphaflega ráðið ríkjum austanlands í Noregi, en síðan yfir öllum Noregi.

Flestir fræðimenn nú á tímum telja að Haraldur hafi líklega bara ráðið yfir Vestur-Noregi og Þrændalögum. Sennilega komst hann til valda í litlu konungsríki í Sogni ungur að aldri og lagði svo undir sig hin auðugu héruð Hörðaland og Rogaland í Vestur-Noregi. Annaðhvort lagði hann svo Þrándheim undir sig eða gerði bandalag við forystumenn þar. Líklegt er að jarlarnir á Mæri og í Þrándheimi hafi viðurkennt Harald sem konung.

Haraldur hárfagri háði margar orustur. Þó hafa aðeins varðveist frásagnir um eina, en það er Hafursfjarðarorusta sem talin er hafa verið háð árið 872. Í henni vann hann sigur á ýmsum stórhöfðingjum frá Vestur- og Suður-Noregi. Eftir það réði hann ríkjum vestanlands í Noregi, en talið er að Danakonungur hafi þá ráðið yfir Austur-Noregi.

Haraldur varð konungur á víkingatímanum. Víkingasamfélagið var ekki samfélag jafnréttis, en á hinn bóginn hafði það ákveðna drætti jafnréttis. Það er lítill vafi á því að ákveðinn lýðræðisandi var mjög útbreiddur, sem stafaði meðal annars af því hversu margir almennir bændur fóru vopnaðir í víking og börðust þar í herjum sem fullgildir „borgarar“, ef svo má segja. Herbóndi víkingatímans hafði talsvert aðra félagslega og pólitíska stöðu en flestir leiguliðar í nágrannalöndum, stóð miklu hærra í samfélagsstiganum.

Ef til vill má líkja lagskiptingu víkingaaldarsamfélagsins við lagskiptingu í Grikklandi fornaldar. Þetta gerir Axel Kristinsson í hinu gagnmerka riti sínu Expansions frá 2010. Í Grikklandi mynduðu vopnaðir hoplítar fjölmennan og öflugan her, sem grundvallaðist á breiðum hópi frjálsra borgara eða bænda, en við hlið þessa samfélagshóps voru einnig fátæklingar og þrælar sem ekki voru með í hernum.

Vopnaðir bændur (eða hreinlega víkingar) víkingaaldar í Noregi gætu hafa verið grundvöllur hins nýja, öfluga konungsvalds. Þeir sem studdu Harald hárfagra til valda hafa ef til vill mótast sem pólitísk heild eða samskiptanet í víkingaferðum, og þegar Haraldur vann sigra sína með stuðningi þessa hóps, missti mikill fjöldi höfðingja eða aðalsmanna, sem voru ofar í samfélagsstiganum en hinir frjálsu, vopnuðu bændur, völd sín og eignir um leið. Margir þeirra sem fluttu til Íslands eru einmitt í miðaldaheimildum sagðir hafa misst eignir sínar í Noregi með þessum hætti.

Það sem meira er, komið hefur í ljós í fornleifarannsóknum að mörg höfuðból og miðstöðvar í stórum jarðargóssum á vesturströnd Noregs og í Norður-Noregi, eins og Bjarkøy, Steigen og Bø á Engeløy og Tjøtta, breyttu um svip á síðari hluta víkingaaldar eins og Ingvild Øye greinir frá (2002), og sögurnar hafa því stuðning í fornleifum að þessu leyti.

 

Í framhaldi af þessari miklu samfélagsbyltingu sem Haraldur hárfagri stóð fyrir vann Hákon góði Aðalsteinsfóstri, yngsti sonur hans og arftaki, að sögn stórvirki á sviði lagasetningar og nýskipunar varnarmála. Hákon byggði á þeirri hefð fyrir þingum og lagasetningu sem þegar var fyrir hendi og réði því að sett voru heildarlög fyrir Gulaþing í Vestur-Noregi, og önnur heildarlög Frostaþing í Þrændalögum, en þar réði ríkjum Sigurður jarl, náinn vinur hans og bandamaður.

Einnig kom Hákon á fót varnarkerfi um allt land, svokölluðum leiðangri, þar sem frjálsir bændur gengust undir að búa út og manna herskip í herferðir og styrjaldir, eða til varnar ríkinu. Áður höfðu einstakir héraðshöfðingjar haft rétt til að bjóða út liði með svipuðum hætti. Svipað kerfi var einnig við lýði í Svíþjóð og Danmörku. Í Svíþjóð voru tveir höfuðþættir þess „útróður“ (árás eða stríðsleiðangur) og „varðhald“ (strandgæsla).

Rútuferð frá Laugarvatni

Það getur verið forvitnilegt að taka rútuna frá Laugarvatni og í bæinn. Á leiðinni er leiðsögn á ensku fyrir þá sem það tungumál skilja, með ýmiskonar fróðleik. Þegar á Þingvöll er komið fá rútuferðalangar að vita, áður en komið er við í ferðamannamiðstöðinni við þjóðveginn og færi gefst á að kaupa pylsur og ís, að hér sé elsta þjóðþing heimsins sem enn starfi.

Hér hafi landnemar frá Noregi stofnað þjóðfélag á 10. öld og það hafi verið mjög lýðræðislegt. Hver maður hafi getað komið á Þingvöll á sumrin á meðan þingið stóð og fengið að tala. Allir. Samfélagið hafi því verið algerlega laust við stigveldi eða híerarkí. Enginn hafi verið öðrum æðri og allir hafi litið svo á að það væri algerlega eðlilegt. Þannig hafi þetta verið í nærri 400 ár, þá hafi staðið samfélag sem hafi verið og sé enn fyrirmyndarsamfélag.

Í Noregi hafi verið annað uppi á teningnum, fá rútufarþegar að vita. Þar hafi þegar um árið 1000 tekið völdin konungur og ráðið yfir öllu landinu eftir það. Hann hafi verið æðstur allra í virðingarstiganum, aðrir svo skipað sér niður eftir virðinarstiganum og ekkert þing með jafnréttishugsjón að leiðarljósi hafi þá væntanlega verið aðgengilegt almenningi. Í Noregi hafi því verið híerarískt þjóðfélag, alger andstæða hins íslenska.

Þetta er útlistað nokkuð ítarlega og með ýmiskonar fræðilegum vendingum, án þess að þess sé getið hver sé höfundur þessa fróðleiks eða hvaðan hann sé kominn, en í sjálfu sér alls ekki illa fram sett og ágætt á að hlýða. Þetta getur maður svo verið að hugsa um á meðan rútan stoppar við sjoppuna, á meðan maður fær sér ísinn eða pylsuna, eða hvoru tveggja.

Þetta hlýtur að teljast einhvers konar opinber söguskoðun, fyrst rútufarþegar fá að heyra þetta á ensku á sjálfum Þingvöllum. Að minnsta kosti er hún nægilega almennt viðurkennd til að fyrirtækið sem starfrækir rútuna hefur ákveðið að spila upptökuna með þessari frásögn í hverri ferð.

Það sem meira er, þessi fróðleikur er bara býsna nærri þeirri mynd sem ýmsir fræðimenn gefa af muninum á íslenska og norska stjórnkerfinu á þeim tíma sem um er að ræða, tímabilið frá stofnun Alþingis og fram að því að Ísland gekk í Noregsveldi. Ekki fer þó hjá því að ýmsar spurningar vakni. Hvernig stóð á því að á Íslandi var jafnréttissinnað lýðræðissamfélag á meðan konungsvald með skýru stigveldi var í Noregi? Höfðu jafnréttissinnaðir lýðræðissinnar orðið undir í valdabaráttu í Noregi og flúið þaðan til að stofna lýðræðisríki á Íslandi? Á meðan einhvers konar yfirstéttarruddar með aðalshugmyndafræði sátu eftir með völdin í Noregi umhverfis konung og hirð hans?

Ari fróði segir í Íslendingabók, 1. kafla: „Ísland byggðist fyrst ór Norvegi á dögum Haralds ins hárfagra, Hálfdanarsonar ins svarta … átta hundruð ok sjau tigum vetra eftir burð Krists … Þá váru hér menn kristnir, þeir er Norðmenn kalla Papa, en þeir fóru síðan á braut, af því at þeir vildu eigi vera hér við heiðna menn, ok létu eftir bækr írskar ok bjöllur ok bagla. Af því mátti skilja, at þeir váru menn írskir. En þá varð för manna mikil mjök út hingat ór Norvegi, til þess unz konungrinn Haraldr bannaði, af því at honum þótti landauðn nema.“

Síðan segir um upphaf lagasetningar og stofnun Alþingis í 2. og 3. kafla: „En þá er Ísland var víða byggt orðit, þá hafði maðr austrænn fyrst lög út hingat ór Norvegi, sá er Úlfljótr hét, … ok váru þá Úlfljótslög kölluð, … en þau váru flest sett at því, sem þá váru Gulaþingslög eða ráð Þorleifs ins spaka Hörða-Kárasonar váru til, hvar við skyldi auka eða af nema eða annan veg setja. … Alþingi var sett at ráði Úlfljóts ok allra landsmanna, þar er nú er …“

Ari fróði lýsti því einmitt eins og frægt er að hafa skyldi það er sannara reynist, í formála Íslendingabókar, eða nánar tiltekið: „En hvatki er missagt er í fræðum þessum, þá er skylt at hafa þat heldr, er sannara reynist.“

Mér finnst að minnsta kosti að það megi taka fram í textanum í rútuferðinni frá Laugarvatni um Þingvelli og til Reykjavíkur að Ari fróði segi í Íslendingabók að lagatextinn sem menn studdust við þegar Úlfljótslög voru samin hafi verið alnorskur og á engan hátt byltingarkenndur. Gulaþingslög eru varðveitt og á hin varðveitta útgáfa sitthvað sameiginlegt með Grágás, eins og hún er varðveitt. Gulaþingslög eða öðru nafni ráð Þorleifs spaka voru sett af Hákoni konungi Aðalsteinsfóstra, samkvæmt því sem segir í Heimskringlu, en Hákon var sonur Haralds hárfagra og lést um 961. Upphaf íslenskra laga er því nátengt norska konungsvaldinu, samkvæmt þessum 12. og 13. aldar frásögnum, Íslendingabók og Heimskringlu.

Sviðsmyndir miðaldasamfélags – nr. 2.

Orðið sveit, sem meðal annars er notað í lýsingum á hernaði og merkir þar „herflokkur“, verður hér notað til að draga upp sviðsmynd nr. 2 fyrir upphaf íslenska miðaldasamfélagsins. Það fékk algerlega nýja merkingu þegar landnemar komu til Íslands. Hér merkir sveit líka búskaparland, með jarmandi kindum, grængresi, dráttarvélum, stórum hvítum heyrúllum, girðingum, kúm og hestum. Andstæðurnar eru miklar: Annars vegar vígreifur herflokkur sem fer ruplandi og rænandi um lönd og hins vegar sveitir landsins, sem yfirleitt líta út fyrir að vera frekar friðsælar.

Þetta merkingarskrið orðsins sveitar gæti bent til þess að hingað hafi komið hersveitir að loknum sigrum eða ósigrum í styrjöldum í öðrum löndum og sest hér á friðarstól. Með í farteskinu hafi hermennirnir haft ambáttir sem þeir keyptu sér á Írlandi og gerðu svo að eiginkonum sínum. Þetta kemur t.d. fram í túlkun Daniel Bruun og Finns Jónssonar á Dalvíkurkumlunum svokölluðu, sem fundust við túnrækt á Dalvík árið 1909. Kumlin á Dalvík eru stærsti og heillegasti kumlateigur sem fundist hefur á Íslandi enn sem komið er, og þar fundust meðal annars kvengrafir, vel búnar og ekkert sem benti til annars en þar hefðu verið greftraðar vel virtar og ráðsettar húsmæður. Bruun og Finnur gerðu hins vegar ráð fyrir því að þær hefðu komið frá Írlandi, verið keyptar þar á þrælamarkaði en í raun fengið frelsi þegar til Íslands kom. Nýlegar erfðarannsóknir hafa gefið álíka hugmyndum undir fótinn.

Á einum stað er eins og (her)sveit hafi komið í einu og numið heilan dal, búið þar um skeið og síðan hafi dalurinn verið yfirgefinn á ný af ókunnum orsökum. Búsetuleifar á Hrafnkelsdal í Norður-Múlasýslu hafa verið túlkaðar af Sveinbirni Rafnssyni þannig að þar hafi verið talsverður fjöldi býla í byggð á landnámsöld. Jafnframt hafa fundist ein þrjú kuml í dalnum, sem gefur skýrt til kynna að dalurinn var í byggð í heiðni. Hrafnkelsdalur var svo yfirgefinn eins og áður segir, en numinn á ný síðar á miðöldum, en byggðin varð aldrei jafn útbreidd og á landnámsöld að því er virðist. Svo vill til að ein af Íslendingasögum, Hrafnkels saga, lýsir landnámi í dalnum, en hún mun vera 14. aldar verk og ekki talin nýtileg heimild um sögu landnámsaldar.

Hópurinn sem nam sveitina var sveit, sveitin var bændafólk, manneskjur, enda verður sveitin til fyrir vinnu bændafólksins. Það er nokkuð skemmtileg ábending sem felst í þessari orðanotkun.

Hrafnkelsdal var eins og Svarfaðardal og öðrum sveitum skipt niður í jarðir. Elstu heimildir um þessar jarðir eru girðingarnar sem hlaðnar voru úr torfi umhverfis þær, og víða hafa varðveist. Enn þann dag í dag eru mörk jarða víða við þessar fornu torfgirðingar eða torfgarða. Hver meðlimur landnámssveitarinnar fékk þannig ákveðið svæði til ráðstöfunar til að framfleyta sér og sínum.

Spurningin er þó hvort víðar en í Hrafnkelsdal hafi heil sveit hafi verið numin í einu, að því er virðist af jafningjum. Sú landnámssviðsmynd sem Hrafnkelsdalur er hér notaður sem vitni um er gömul og var lengi viðtekin sannindi: Landið var numið af bændum sem allir höfðu sömu réttindi, voru meðlimir í víkingalýðveldi og áttu allir sínar eigin jarðir, þær jarðir sem þeir bjuggu á. Að vísu máttu aðeins karlarnir taka þátt í opinberu lífi, en konurnar stýrðu bæði mjólkuriðnaði og vefnaði og það gaf þeim ákveðin völd, sérstaklega innan stokks eins og það var kallað.

Saga 12.-13. aldar hefur síðan lengst af verið sögð sem sagan af því hvernig þetta dásamlega samfélag hrundi fyrir tilverknað utanaðkomandi afla, kirkju og konungsvalds. Lýðveldið missti svo að lokum sjálfstæðið, varð ófrjálst skattland Noregskonungs. Þessi söguskoðun var svo lengi við lýði og svo áhrifarík að hún hefur enn mjög mikil áhrif í rannsóknum tímabilsins. Hins vegar hefur hún verið á undanhaldi og mikil þörf á endurskoðun margra sviða þar sem hún hefur haft áhrif.

Sveitir á Íslandi fengu nafn af sveitum landnámsmanna. Þessar sveitir voru heiðnar, og höfðu (alla vega stundum) tekið þátt í hernaði. Það býður heim spurningum eins hvort heiðin hugmyndafræði hafi verið hugmyndafræði jafnréttis, hvernig samskiptum innan víkingaherja hafi verið háttað o.s.frv. Voru víkingaherirnir lýðræðislegir herir þar sem menn völdu sér leiðtoga, eða var annars konar hugmyndafræði (t.d. þar sem stofnanabundinn mannamunur af einhverju tagi tíðkaðist) ráðandi? Hvernig var bakgrunnur landnámsmanna, hverju voru þeir vanir úr heimalöndunum? Ríkti jafnrétti þar? Allt slíkt verður að skoða upp á nýtt vegna þeirra efasemda sem bæra á sér um hina hefðbundnu söguskoðun – og ég er hræddur um að draumsýnin um jafnrétti meðal landnámsmanna muni eiga frekar bágt.

Sviðsmyndir miðaldasamfélags – nr. 1.

Í 2. bloggviku talaði ég um að leggja fram einhverjar sviðsmyndir um mögulega samfélagsþróun á tímabilinu 870-1100, eða á þeim tíma þegar engar ritheimildir er að hafa. Ég hef ítrekað slegið því á frest að efna loforðið, fundið hinar og þessar afsakanir, skrifað um hvaðeina sem við hendina var þá stundina, til að þurfa ekki að taka á málinu, því slíkt þarfnast einbeitingar og ákveðni, en ekki verður lengur unað við þetta sleifarlag.

Einn lykilinn að samfélagsþróun miðalda hér á landi, eða öllu heldur hentugt hráefni í sviðsmynd, er að finna í heimildum um umhverfissögu landnámsins. Langítarlegasta rannsóknin á henni er frjókornagreining Þorleifs Einarssonar í doktorsritgerð hans frá háskólanum í Kiel í Slésvík-Holstein í Þýskalandi, sem kom út 1961. Hann greindi frjókornasnið úr öllum landshlutum, m.a. úr Villingavatni og Ölfusi á Suðurlandi, Sogamýri í Reykjavík, Ölkeldu á Snæfellsnesi, Sólheimum í Skagafirði og Moldhaugnahálsi í Eyjafirði. Niðurstaðan var alls staðar sú sama. Birkifrjókornum fækkaði mjög ört við landnám, svo ört að það er ljóst að það tók aðeins örfáa áratugi þar til landið hafði algerlega skipt um svip. Þar sem áður var land, viði vaxið milli fjalls og fjöru eins og Ari fróði kemst að orði, var nú opið graslendi.

Hver var orsökin fyrir því að skógarnir hurfu? Í þessari fyrstu sviðsmynd er gert ráð fyrir því að skógaeyðingin hafi verið meðvituð og markviss aðgerð landeigenda sem voru að opna landið fyrir nýtingu af því tagi sem þeir þekktu úr heimahögum sínum. Á þessu fyrsta tímabili byggðar í landinu, svona um 870-920, voru íbúar ekkert sérstaklega margir. En þeir slógu eign sinni á landið, og stofnuðu þing árið 930 að því er sagan segir, þar sem upp voru sögð lög sem þar sem meðal annars var ítarlega fjallað um það hvernig átti að haga landnýtingu. Þá voru þessir íbúar búnir að eyða skóginum (samt ekki alveg, stór svæði voru skilin eftir á strategískum stöðum til nýtingar), og nú var nýfengnu búskaparlandinu skipt upp í bújarðir, sem hver hentaði einni fjölskyldu til nýtingar.

Í stórum dráttum varð byggðaþróunin þá þannig að á fyrra stiginu, 870-920 eða 930, byggðust jarðir sem síðar urðu stórjarðir eða höfuðból, og þaðan var skógaeyðingunni stýrt. (Eyðing skóganna á Íslandi er út frá ákveðnum sjónarhóli eitt af stórafrekum miðaldamanna, hafi hún verið unnin markvisst og eftir ákveðinni áætlun eins og þessi sviðsmynd gerir ráð fyrir. Ef við tökum smástund niður mórölsku skógræktargleraugun, þá sést að hér var í rauninni um að ræða eitthvert mesta verkfræðiafrek miðalda. Heilt land var gert byggilegt í einu vetfangi.)

Á öðru stiginu byggðust svo jarðir á landi sem fékkst við skógaeyðinguna. Þær jarðir voru allt öðru vísi en stórbýlin, þau voru smábýli á landi í eigu þeirra sem eyddu skóginum. Sú aðgerð að eyða skóginum var í rauninni um leið landnám, hið raunverulega landnám, og vinnan við að eyða honum myndaði kröfu um eign á því landi sem skógareyðendur afklæddu. Smájarðirnar byggðust á tímabilinu 930-1100, líklega flestar á tímabilinu 930-1050 eða svo. Þær voru í þessari sviðsmynd hlutar af jarðagóssum frá upphafi, þar sem höfuðbólin voru elstu jarðirnar, stórjarðirnar, en útjarðinar voru á hinum nýopnuðu búskaparsvæðum.

Á útjörðunum bjuggu leiguliðar sem voru undir stjórn og vernd betra fólksins sem bjó á stórbýlunum. Hinir allra auðugustu þeirra betri tóku sér titla eins og „goðar“ og mættu árlega á Alþingi til að skipa málum. Í þessari sviðsmynd er því gert ráð fyrir því að jarðagóssin sem birtast í ritheimildum 12. aldar og voru sum við lýði alveg fram yfir 1900 hafi verið til frá upphafi landnáms. Smábýlin hafi verið leigubýli frá upphafi.

Margar aðrar samfélagssviðsmyndir en þá sem hér hefur verið lögð fram, að samfélagið hafi verið stéttskipt milli landeigenda og leiguliða frá upphafi, má þó ímynda sér.

Á ferð um Skaftafellssýslur og Suður-Múlasýslu – um korn, garða og dramatískt búsetulandslag

Ég hef undanfarið verið á ferðalagi með fjölskyldunni og leiðin lá um Suðurland, austur til Egilsstaða. Við fórum um Eyjafjallasveit, Meðallandssand og sáum Þykkvabæjarklaustur í fjarlægð á sléttunni. Með sínum nýfundnu rústum, og Steinunn Kristjánsdóttir fornleifafræðingur segir mér að nú sé komin staðfesting fyrir því að tvær kirkjur hafi verið á staðnum, það blasi við öllum sem lesa vilja í útgáfu af athugasemdum Árna Magnússonar um Þykkvabæjarklaustur í tímaritinu Blöndu. Sóknarkirkja og klausturkirkja.

Rétt áður höfðum við ekið um Mýrdalinn, þar er bærinn Ketilsstaðir þar sem fornleifafræðingurinn Garðar Guðmundsson fann og rannsakaði miðaldaakra sem hvergi er fjallað um í rituðum miðaldaheimildum. Annars er mikið fjallað um akra í ritheimildum miðalda, og mest í skjölum frá 14. öld, sem á að hafa verið köld og vond við korn. Bæði samtímaheimildir og rannsóknir Garðars sýna að kornrækt var í fullum gangi á öllu Suður- og Vesturlandi á 14. öld, sums staðar sem stórrekstur. Dæmið gjörbreyttist á 15. öld, þá eru nær engar heimildir um kornrækt, hvorki úr rituðum heimildum né úr fornleifarannsóknum. Sú öld var annars hlýrri en sú 14., og ástæðan fyrir þessari miklu breytingu getur varla verið önnur en vinnuaflsskortur og breytingar í landbúnaði eftir mannfall í Svarta dauða.

Á Ketilsstöðum sáum við merki um garða, og víðar í Mýrdalnum, forna garða frá því fyrir nútímavæðingu, sem oft eru miðaldagarðar. Girðingar þess tíma. Svona garða sáum við öðru hvoru alla leiðina austur, sérstaklega umhverfis sveitabæi, eins og á Síðu, við Núpsstað, í Suðursveit, Lóni, í sveitinni umhverfis Berunes við Berufjörð og svo fundum við einn bút á Norðfirði, í friðlandi bæjarbúa. Þar var greinilegur garður, líklega miðaldagarður, á mjög skemmtilegum stað, þar sem þröngt er milli sjávarhamra og hamraveggs örlítið ofar sem girðir af gróðurlendisspildu við hafið þar sem hentugt hefur verið að geyma fé. Garðurinn er örstuttur, mjög fornlegur, en á besta stað til að girða svæðið af og koma í veg fyrir að fé kæmist þaðan.

Svæðið á milli Fljótshverfis og Suðursveitar er líklega það landssvæði hérlendis sem lent hefur í hvað mestum skakkaföllum af völdum náttúruhamfara. Það eru sem sagt Öræfin og svæðið umhverfis Breiðamerkurjökul. Alveg frá 1218 má rekja landbúnað í næstu sveitum við hliðina, Síðu og Meðallandi, í skjölum og gróskan lýsir af hverju skjali. Það eru jarðeignir Kirkjubæjarklausturs og Þykkvabæjarklausturs sem eru svo vel skráðar og þekktar og um þær og rekstur þar á fjölda jarða vitað frá því snemma á miðöldum. Á Síðu varð að vísu gríðarlegt áfall árið 1783 þegar Skaftáreldar hófust, en þó kemst það ekki í hálfkvisti við það áfall sem Öræfin urðu fyrir árið 1362 þegar Öræfajökull gaus. Öræfi fengu það nafn þegar þau byggðust aftur eftir gosið. Fyrir þann tíma hét sveitin Litla-Hérað, og ekki er alveg ljóst hvað jökullinn hét á þeim tíma, en eitthvað hefur fjallið heitið, því það gnæfir yfir umhverfið og blasir við öllum sem um fara (nema að það sé þoka eða lágskýjað, kannski hefur verið lágskýjað allar miðaldir og fjallið aldrei sést).

Kirkjustaðurinn í Litla-Héraði hét Rauðalækur og fór í eyði í gosinu, og byggðist aldrei upp aftur. Annar nafnfrægur staður á þessum slóðum er Svínafell, sem mikið er sagt frá í Sturlungu, og hann er enn í byggð.

Þá voru í sveitinni milli 30 og 40 bæir og þeir fóru allir í eyði. Þegar sveitin byggðist aftur upp hét hún Öræfi og bæjirnir voru mun færri. Tveir þeirra bæja sem fóru í eyði 1362 hafa verið grafnir upp og annar þeirra, Gröf, hafði minjar um kornrækt, ég hef ekki lesið skýrsluna um hinn bæinn, þann sem Bjarni Einarsson gróf upp. Það er væntanlega fróðlegur lestur. Og þarna eru líka margir fleiri miðaldabæir í jörðu og bíða eftir rannsókn.

Svæðið umhverfis Breiðamerkurjökul er óvenjulegt að því leyti að þar hafa jarðir farið í eyði vegna framrásar skriðjökla, síðast seint á 19. öld þegar Fjall, vestasti bær í Suðursveit fór í eyði. Nú er öldin önnur, og æ meira land kemur undan jökli.

Byggðin á þessum slóðum, alveg frá Mýrdal og austur úr þar til komið er á Fljótsdalshérað, er sérkennileg að því leyti að víða eru mikil hrjóstur, eyður í byggðina og tómlegt. Svo koma allt í einu eins og eyjar eða vinjar í mörkinni, eins og Öræfi, Suðursveit og Hornafjörður, svæðið í kring um Berunes, Breiðdalur, Norðfjörður. Þar er búsetulandslag eins og víða á Suðurlandsundirlendinu, í Borgarfirði eða á Norðurlandi, samfelld tún og býli við býli, maður þekkir sig í sveit.

Um samfélag 9.-11. aldar og söguritun miðaldamanna

Íslendingasögur tengdar Svarfaðardal fjalla eins og aðrar Íslendingasögur um valdabaráttu á 9.-11. öld. Eins og einn fræðimaður á þessu sviði orðar það, þá trúðu þeir 13. og 14. aldar menn sem skrifuðu þær því að þær væru sannar, og nákvæm frásögn af því sem gerðist. Sögurnar höfðu viðspyrnu í Íslendingabók Ara fróða (sá sem sagði að „hafa skal það sem sannara reynist“) og frásögnum hennar af fyrstu öldunum, og Landnáma var saminn þannig að hún gekk hvergi í berhögg við Íslendingasögurnar, sögurnar gengu upp í Landnámu (kannski óþarflega vel). Þær hafa að líkindum haft sjálfstæð áhrif í valdabaráttu 13. og 14. aldar, lærdómar hafa verið dregnir af þeim í valdabaráttu aldarinnar.

Vandamálið er bara að sögurnar gefa örugglega ekki rétta eða jafnvel góða mynd af framvindu mála á 9.-11. öld, hvorki hvað varðar atburðarás né samfélagsmynd. Þetta er okkur ljóst nú á tímum. Það er ómögulegt að treysta þeim sem sögulegum heimildum um atburði 9.-11. aldar. Annað mál er að þær gætu innihaldið einhver sannleikskorn, t.d. varðandi ættfræði, eða jafnvel heilar héraðssögur. Landnáma gæti innihaldið eitthvað slíkt, sérstaklega Frum-Landnáma, samkvæmt nýjasta mati fræðimanna. Sérstaklega virðist athygli manna hafa beinst að þætti um Austfirði, sem geymst hefur í einni útgáfu Landnámu og virðist nálægt þessari svokölluðu Frum-Landnámu, að því er Dr. Helgi Þorláksson greindi frá í erindi í Háskóla Íslands í lok maí.

Íslendingasögurnar og Landnáma gefa mynd af samfélagi sem enn var í mörgum þáttum við lýði þegar farið var að rita samtímasögur, seint á 12. öld og þeirri 13. Samkvæmt sögum um atburði 12. aldar, svo sem Þorgils sögu og Hafliða og Guðmundar sögu dýra, var valdið í samfélaginu í höndum goða. Ljóst virðist að sums staðar hafi öll goðorð í sumum héruðum þá þegar hafa verið komin í eigu einnar ættar, svo sem í Árnesþingi og Skaftafellsþingi. Í öðrum héruðum, eins og Eyjafirði, var valdið á 12. öld sundrað milli margra goða - samkvæmt Guðmundar sögu dýra - en bæði í Ljósvetninga sögu og Valla-Ljóts sögu eru merki um að héraðssameining hafi orðið seint á 10. öld í Eyjafirði undir valdi Guðmundar ríka á Möðruvöllum í Eyjafirði. Eyjólfur sonur hans tók við völdum af honum og hélt þeim um sína daga. Þeir feðgar höfðu tvö goðorð. Eftir þeirra daga sundraðist ríkið hins vegar á ný (meðal afkomenda Eyjólfs voru Sæmundur fróði og Ketill biskup). Eins og þekkt er kemur Guðmundur ríki á Möðruvöllum víða við sögur og miklar líkur eru á því að hann hafi verið söguleg persóna. Engin samtímaskjöl vitna hins vegar um tilvist hans.

Svipuð þróun varð t.d. í Rangárþingi nokkru síðar, þar náði Jón Loftsson héraðsvöldum og öllum goðorðum á 12. öld og Sæmundur sonur hans hélt þeim um sína daga, en síðan missti ættin smám saman áhrif í átökum Sturlungaaldar. Ættin kallaðist Oddaverjar.

Það er semsagt auðveldlega hægt að gera því skóna að einhvers konar samhengi hafi mögulega verið milli myndar 12. aldar samtímaheimilda af goðavaldi og þess konar höfðingjavalds sem við lýði var fyrir 1100. Það er meira að segja mjög líklegt að margir þættir þess höfðingjavalds sem komnir voru fram á 12. öld hafi verið við lýði á þeirri 11. Meiri spurning er með valdakerfi 10. aldar, sérstaklega framan af, þá var samfélag og stjórnkerfi enn í mótun, íbúar ef til vill ekki mjög margir og því ekki mörgum að stjórna eða úr miklu að moða fyrir valdagráðuga menn.

En hvernig ríktu þessir 11. aldar goðar eins og Guðmundur ríki? Áttu þeir jarðir, réðu þeir yfir leiguliðum og innheimtu tekjur af jörðum? Því heldur Ljósvetninga saga fram. Ég hef á öðrum stað blákalt sagt að það hafi ekki skipt máli á þessum tíma hvort jörð hét sjálfseignarjörð eða var formlega í eigu einhvers höfðingjans sem leigði hana út. Það sem skipti máli voru persónuleg tengsl milli höfðingja og bónda. Bóndinn þurfti vernd, og hana veitti höfðinginn. Á móti veitti bóndinn höfðingjanum stuðning, sem gæti að hluta til hafa verið í formi landskuldar og greiðslu kúgildaleigna, og að hluta til þannig að bóndinn studdi höfðingjann í átökum.

Þannig var raunveruleikinn í 11.-12. aldar járnaldarsamfélagi Evrópu, ekki bara á Íslandi heldur um alla Evrópu. Konungsvaldið og kirkjuvaldið mátti sín afar lítils á þessum tíma og héraðshöfðingjar réðu öllu, en aðeins á sínu takmarkaða svæði. Það var ekki fyrr en kirkjan fór að eflast á 12. og sérstaklega 13. öld að þetta breyttist að einhverju leyti, og konungsvaldið fékk stofnun sem það gat stutt sig við og eflst nokkuð. Enn um langt skeið eftir 13. öld voru héraðshöfðingjar þó afar valdamiklir um alla Evrópu, og það var ekki fyrr en á 16. öld að það breyttist eitthvað að ráði.

Dreifing kumla í Eyjafjarðarsýslu: Vísbending um byggðaþróun?

Í doktorsriti Kristjáns Eldjárns, sem var endurútgefið, aukið og uppfært af Adolf Friðrikssyni árið 2000, eru kort sem sýna útbreiðslu kumlafunda í hverjum landshluta. Slík kort sem sýna kumlafundi á öllu landinu eru líka í Íslenskum söguatlas 1. bindi og riti Birnu Lárusdóttur, Mannvist, sem er sýnisbók fornleifa á Íslandi.

Mönnum hefur orðið starsýnt á dreifingu kumla, sérstaklega þá staðreynd að kumlafundir eru hlutfallslega miklu færri – miðað við síðari tíma byggð – á Vesturlandi og Vestfjörðum en í öðrum landshlutum. Þetta gildir líka um Reykjanesskaga, Reykjavíkursvæðið og Kjósarsýslu. Tveir kumlareitir hafa fundist yst á Reykjanesskaga en annars hafa engin kuml fundist á öllu svæðinu frá Ölfusá og upp að Skarðsheiði. Engu að síður hafa fundist miklar fornleifar frá 10. og jafnvel 9. öld, bæði í Reykjavík, á Bessastöðum og víðar á þessu svæði. Greinilega er ekki unnt að setja samasemmerki milli dreifingar kumla og dreifingar byggðar á 9. og 10. öld.

Raunin er svipuð í Eyjafirði: Á Granastöðum í Eyjafirði hefur fundist 10. aldar bóndabær innst í Saurbæjarhrepp, þar sem fá eða engin kuml hafa fundist, og í Hörgárdal hefur komið í ljós að byggð hófst á bæjum innarlega í dalnum eins og Oddsstöðum og Skugga á 9. og 10. öld. Þar í grennd hafa raunar fundist tvö kuml, á Staðartungu og Þúfnavöllum.

Þessi tvö kuml í Hörgárdal eru annars eins og kumlin tvö sem fundist hafa á Snæfellsnesi eða kumlateigarnir tveir á Reykjanesi: Undantekningin sem sannar regluna. Í Eyjafirði er sem sé svæði sem eins og Vesturland, þar eru miklu færri kuml en búast mætti við. Það eru Saurbæjarhreppur, mestur hluti Hörgárdals, allur Öxnadalur, Skíðadalur, fremri hluti Svarfaðardals, allur Ólafsfjörður, Héðinsfjörður og Siglufjörður. Á gervöllu þessu svæði, þar sem um eða yfir helmingur sveitabæja í Eyjafirði er nú eru aðeins tvö kuml, bæði í Hörgárdal. Langflest kuml í Eyjafirði finnast miðsveitis, í Öngulstaðahreppi, Hrafnagilshreppi, Kræklingahlíð, á Gálmaströnd og í neðri hluta Svarfaðardals. Þar eru alls rúmlega 50 kuml.

Það sem meira er, kumlasvæðin í Eyjafirði eru á slóðum þar sem líklegast er að landnámsmenn hafi komið sér fyrir í upphafi. Þarna er að finna votlendissvæði, þar sem kjarngott gras handa kúnum var að fá, en kýr voru meginbústofn landnámsmanna og raunar meginbústofn landsmanna almennt alveg fram að 1400. Sauðféð skipti miklu minna máli, en það átti eftir að breytast, mest eftir 1800. Í neðri hluta Svarfaðardals, sums staðar á Gálmaströnd og neðan til í Hörgárdal, í Kræklingahlíð og neðst í Eyjafjarðardal þurfti því ekki að ryðja skóg til að hefja búskap. Það er langlíklegast að þessi svæði hafi byggst fyrst, og byggð síðan þést þar fyrr en annars staðar, en smám saman voru hin svæðin numin, eftir því sem skógurinn var ruddur.

Það er full ástæða til að beina sjónum að dreifingu kumla innan héraða, ekki síður en dreifingu þeirra milli landshluta. Það getur gefið vísbendingar um upphaf og framgang landnáms.