Á köflum gefur Guðmundar
saga dýra innsýn í ástir og örlög kvenna og karla sem er fremur sjaldgæf í
Sturlunga sögu. Guðmundur tók sér frillu úr Svarfaðardal, sem honum leist „væn
og oflátleg“, þ.e. væn og góð með sig, og setti niður í Myrkárdal. Sú hét Þorgerður Ásbjarnardóttir, en annars er lítið eða ekkert vitað um
hana.
Guðmundar saga dýra gefur
einnig innsýn í stöðu presta á þessum tíma. Í Stærra-Árskógi á Árskógsströnd
bjó Herdís, sem var ekkja Brands nokkurs Gellissonar. Sagan segir að Brandur
hafi verið veginn í kirkjudyrunum í Stærra Árskógi. Á bænum bjó einnig Helgi
prestur Halldórsson, og virðist hafa verið nokkurs konar bústjóri eða ráðsmaður
Herdísar, því tekið er fram að hann hafi ekki verið eiginmaður hennar. Helgi
átti eiginkonu, þótt prestur væri, og hét hún Þórdís. Þetta var almennur siður
á þeim tíma.
Fjölmörg dæmi eru um að
kaþólskir prestar og biskupar áttu eiginkonur eða frillur, og er Jón Arason,
síðasti kaþólski biskupinn, eitt þekktasta dæmið. Margir upphafsmenn íslenskra
bókmennta, eins og Sæmundur fróði í Odda voru prestar, en líka höfðingjar á
veraldlega vísu, giftir og áttu börn og buru. Frá þeim voru síðan miklar ættir.
Frá árinu 1143 hefur
varðveist skrá yfir prestvígða höfðingja, og Jón Sigurðsson rekur í 1. bindi
hins Íslenska fornbréfasafns (frá bls. 180) ýmislegt sem vitað er um þá. Skrá
þessi er í skjalinu sögð vera komin frá Ara fróða („Svo sagði Magnús biskup Ara
fróða er sjálfur var við andlát hans“), sem sjálfur var bæði prestur og héraðshöfðingi,
en hann telur sig ekki upp í henni heldur son sinn. Sá hét Þorgils.
Alls eru taldir 40
íslenskir prestar í skránni, 10 í hverjum fjórðungi. Í fornbréfasafninu er
þessi skrá mikilvæg heimild um öfluga, íslenska stétt lærðra manna og
héraðshöfðingja. Unnt er að rekja ættir ýmissa þeirra til landnámsmanna. Einnig
áttu margir þeirra afkomendur á 13. öld sem voru höfðingjar og fyrirmenn þá. Dæmi
um þetta er Oddur Gissurarson, sem talinn er Austfirðingur í skránni og
andaðist 1180. Dóttursonur Odds var Jón Sigmundarson hinn síðari, faðir Orms
Svínfellings og Brands biskups á Hólum, sem talsvert kemur við sögu
Svarfaðardals á 13. öld. Launsonur Jóns var Þórarinn, faðir Þorvarðar
Þórarinssonar á Hofi í Vopnafirði, sem „var einn mestur virðingamaður þegar
konungsöldin hófst“, segir Jón Sigurðsson.
Tveir synir Sæmundar í
Odda, þeir Loftur og Eyjólfur eru í skránni. Loftur átti Þóru, dóttur Magnús
konungs berfætta, og áttu þau m.a. Jón, sem var mesti höfðingi á Íslandi á
sinni tíð og „er þaðan kominn mikilll ættbálkur, sem rekja má til vorra tíma“,
segir Jón forseti. Eyjólfur bjó í Odda og andaðist 1158, en hjá honum lærði
Þorlákur biskup helgi og margir fleiri.
Prestvígsla þessara manna
mun hafa eflt ættir þeirra mjög. Þeir áttu sjálfir þá staði sem þeir sátu og
voru sjálfráða um flest mál sín. Þessir klerkar sniðgengu margt það sem að
skyldum presta laut, t.d. þjónusta sjúka og grafa lík, stunda sálgæslu eða
skriftir og ekki hlýtt kalli annarra kirkjueigenda um að syngja tíðir, segir í
sögu Kristni á Íslandi, 1. bindi. Þar segir: „ ... í skugga langflestra vígðra
höfðingja (stóðu) prestar af lægri stigum er báru hitann og þungann af
prestþjónustunni. ... Erlendis sinnu hefðaðklerkar oft kalli sínu aðeins að
litlu leyti en létu staðgengla eða aðstoðarpresta af lágum stigum þjóna í sinn
stað.“ (bls. 238).
Sá siður kaþólsku
kirkjunnar að banna klerkum að kvænast er merkilegur. Postularnir voru flestir
kvæntir, en Páll postuli var raunar ókvæntur og hreinlífur, var ekki við
kvenmann kenndur. Einlífi presta og munka var stundað í rómverskri kaþólsku, en
grísk-kaþólska kirkjan eða orþódoxa kirkjan leyfði prestum að kvænast, og
einnig sú persneska sem varð sérstök kirkjudeild á 5. öld. Sumar kirkjudeildir
leyfðu kvæntum mönnum að verða prestar, en tækju þeir prestvígslu, sem þeir
gerðu oft á efri árum, skyldu þeir ekki stunda kynlíf með konum sínum eftir
það.
Sérréttindi klerka náðu
ekki einungis til hreinlífis, heldur skyldu þeir forðast að hafa veraldleg
völd, og þeir voru friðhelgir, sérstakar refsingar lágu við því að ráðast á
klerka. 12. aldar íslenskir hefðarklerkar voru utan við þetta regluverk,
væntanlega líkt og fjöldi stéttabræðra sinna erlendis á sama tíma.
Helgi prestur á
Stærra-Árskógi og Ormur Fornason, prestur á Urðum seint á 12. öld hafa
væntanlega verið hefðarklerkar. Ekki er getið annarra presta á þessum stöðum,
presta af lægri stigum sem sinntu hinni raunverulegu prestþjónustu, og voru
eflaust bæði á Stærra-Árskógi, Urðum, Völlum og öðrum kirkjustöðum í Svarfaðardal
og nágrenni. Ekki er ljóst hvort þessir prestar af lægri stigum voru almennt
kvæntir.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli