Svarfdæla mál

Í Íslenskum annálum fyrir árið 1127 stendur (í Annales Reseniani): „Svarfdæla mál.“ Í öðrum annál, Annales regi, stendur fyrir sama ár: „Svarfdæla skærur.“ Svipaðar athugasemdir eru í fleiri miðaldaannálum. Þessar afar knöppu lýsingar eru eina vitneskjan sem við höfum um atburði sem urðu í Svarfaðardal árið 1127, og voru væntanlega nægilega mikilvægar á landsvísu til að menn myndu þá og merktu í annála sér til minnis og upprifjunar. Hvenær urðu Svarfdæla skærur? Allir vissu þá hverjir áttu í þeim, svo það þurfti ekkert að skrifa það. En ágætt að punkta hjá sér hvenær þær urðu. Síðan var ekkert meira um þetta skrifað, og allir dóu sem vissu hverjir áttu í Svarfdæla skærum. Enginn veit það lengur. 

Líklegt er að Svarfdæla mál hafi sem sagt haft eitthvað að segja út fyrir héraðið, niðurstöðurnar skipt máli fyrir landspólitíkina, höfðingjar í Skagafirði hafa ef til vill stutt þann eða þá sem töpuðu og höfðingjar í Eyjafirði þann eða þá sem unnu. Eða öfugt. Kannski hafa bæði Haukdælir og Oddaverjar líka reynt að skipta sér af málum, báðar þessar ættir voru komnar fram og sérstaklega Haukdælir ansi miklir fyrir sér. Síðan var einn öflugur og kunnur höfðingi í Húnaþingi, Hafliði Másson á Breiðabólsstað. Hafliði dó árið 1130 þannig að hann gæti vel hafa skipt sér af málum í Svarfaðardal árið 1127. Hann var þekktur fyrir að hafa staðið fyrir ritun fyrstu skrifuðu gerðar þjóðveldislaganna, og var sú gerð kölluð Hafliðaskrá.

Einnig átti Hafliði í miklum erjum við Þorgils Oddason goða í Saurbæ, og um það fjallar Þorgils saga og Hafliða. Frægt er þegar kom til átaka milli þeirra höfðingjanna á Alþingi árið 1121, að Þorgils hjó þrjá fingur eða hluta af fingrum af Hafliða, og varð að samkomulagi að Hafliði fengi sjálfdæmi um bætur fyrir líkamstjónið. Hann gerði sér bætur upp á 240 hundruð, sem var álíka og verð á tíu eða tólf meðaljörðum eða svo. Ansi ríflegt, enda var talað um að „dýr myndi Hafliði allur“, og er enn haft að orðtaki ef eitthvað þykir óheyrilega dýrt eða kostnaðarsamt.

Um hvað skyldu Svarfdælaerjur hafa staðið? Til að átta sig á ákveðnum vinkli varðandi það skal bent á að höfðingjar gerðu bandalög milli héraða. T.d. studdu Guðmund dýra ákveðnir höfðingjar um allt land, á meðan aðrir studdu Önund á Laugalandi, og stór hópur höfðingja stóð að baki Hafliða Mássyni á meðan annar stór hópur stóð að baki Þorgils Oddasyni.

Líklegast hafa verið einhver átök milli höfðingja í Svarfaðardalnum sjálfum 1127. Bakgrunnur þeirra átaka gæti hafa verið deila um auð og/eða völd. Það er svona 90% líkur á því, kannski meira. Um hálfri öld síðar gefa Guðmundar saga dýra og Prestssaga Guðmundar Arasonar góða innsýn í svarfdælskt samfélag (a.m.k. við það sem fram að því er hægt að fá, sem er eiginlega ekkert ritað), og þá er þar ótvírætt við völd höfðingjaætt. Þessi höfðingjaætt, Fornungar, var tengd Guðmundi dýra, höfðingja á Bakka í Öxnadal, nánum fjölskylduböndum, því Forni, ættfaðirinn, var giftur systur Guðmundar. Fornungar sátu á þremur höfuðbólum í Svarfaðardal, Völlum, Urðum og Sökku. Á Tjörn bjó Sumarliði Ásmundarson sem einnig virðist hafa verið í hópi höfðingja. Hann var líka frændi og þingmaður Guðmundar dýra.

Að sumu leyti virðist sem meginstuðningslið Guðmundar dýra hafi verið í Svarfaðardal, allir höfðingjar dalsins fylgdu honum og hann virðist hvergi hafa haft jafn traust fylgi. Leigumorðingi Önundar, Sölvi sá sem vó Glúm sauðamann Jóns Fljótagóða í Holti í Fljótum og sagt er frá snemma í Guðmundar sögu dýra varð að laumast um Svarfaðardal í kulda um miðjan vetur og þorði hvergi að leita þar heim á bæi, en þegar inn í Hvammshrepp var komið (líklega inn fyrir Fagraskóg) var honum fylgt á milli bæja til Önundar í Lönguhlíð.

Spurningin er hvort Forni ættfaðir valdaættarinnar í Svarfaðardal um 1190 hafi verið meðal þeirra höfðingja sem stóð í Svarfdælaerjum um 1127, eða hvort hann var afkomandi einhverra þeirra. Það er ekki ljóst að svo komnu máli, en gæti komið í ljós við frekari rannsóknir, sérstaklega ef ættartölur eru til um þessa ætt. Hitt er athyglisvert að einu þingmennirnir sem eru nefndir í Svarfaðardal í Guðmundar sögu virðast vera höfðingjar og búa á höfuðbólum eða stórbúum.