Í 2. bloggviku
talaði ég um að leggja fram einhverjar sviðsmyndir um mögulega samfélagsþróun á
tímabilinu 870-1100, eða á þeim tíma þegar engar ritheimildir er að hafa. Ég
hef ítrekað slegið því á frest að efna loforðið, fundið hinar og þessar afsakanir,
skrifað um hvaðeina sem við hendina var þá stundina, til að þurfa ekki að taka
á málinu, því slíkt þarfnast einbeitingar og ákveðni, en ekki verður lengur
unað við þetta sleifarlag.
Einn lykilinn að samfélagsþróun
miðalda hér á landi, eða öllu heldur hentugt hráefni í sviðsmynd, er að finna í
heimildum um umhverfissögu landnámsins. Langítarlegasta rannsóknin á henni er
frjókornagreining Þorleifs Einarssonar í doktorsritgerð hans frá háskólanum í
Kiel í Slésvík-Holstein í Þýskalandi, sem kom út 1961. Hann greindi frjókornasnið
úr öllum landshlutum, m.a. úr Villingavatni og Ölfusi á Suðurlandi, Sogamýri í
Reykjavík, Ölkeldu á Snæfellsnesi, Sólheimum í Skagafirði og Moldhaugnahálsi í
Eyjafirði. Niðurstaðan var alls staðar sú sama. Birkifrjókornum fækkaði mjög
ört við landnám, svo ört að það er ljóst að það tók aðeins örfáa áratugi þar
til landið hafði algerlega skipt um svip. Þar sem áður var land, viði vaxið
milli fjalls og fjöru eins og Ari fróði kemst að orði, var nú opið graslendi.
Hver var orsökin
fyrir því að skógarnir hurfu? Í þessari fyrstu sviðsmynd er gert ráð fyrir því
að skógaeyðingin hafi verið meðvituð og markviss aðgerð landeigenda sem voru að
opna landið fyrir nýtingu af því tagi sem þeir þekktu úr heimahögum sínum. Á
þessu fyrsta tímabili byggðar í landinu, svona um 870-920, voru íbúar ekkert
sérstaklega margir. En þeir slógu eign sinni á landið, og stofnuðu þing árið
930 að því er sagan segir, þar sem upp voru sögð lög sem þar sem meðal annars
var ítarlega fjallað um það hvernig átti að haga landnýtingu. Þá voru þessir
íbúar búnir að eyða skóginum (samt ekki alveg, stór svæði voru skilin eftir á
strategískum stöðum til nýtingar), og nú var nýfengnu búskaparlandinu skipt upp
í bújarðir, sem hver hentaði einni fjölskyldu til nýtingar.
Í stórum dráttum
varð byggðaþróunin þá þannig að á fyrra stiginu, 870-920 eða 930, byggðust
jarðir sem síðar urðu stórjarðir eða höfuðból, og þaðan var skógaeyðingunni
stýrt. (Eyðing skóganna á Íslandi er út frá ákveðnum sjónarhóli eitt af
stórafrekum miðaldamanna, hafi hún verið unnin markvisst og eftir ákveðinni
áætlun eins og þessi sviðsmynd gerir ráð fyrir. Ef við tökum smástund niður mórölsku
skógræktargleraugun, þá sést að hér var í rauninni um að ræða eitthvert mesta
verkfræðiafrek miðalda. Heilt land var gert byggilegt í einu vetfangi.)
Á öðru stiginu
byggðust svo jarðir á landi sem fékkst við skógaeyðinguna. Þær jarðir voru allt
öðru vísi en stórbýlin, þau voru smábýli á landi í eigu þeirra sem eyddu
skóginum. Sú aðgerð að eyða skóginum var í rauninni um leið landnám, hið
raunverulega landnám, og vinnan við að eyða honum myndaði kröfu um eign á því
landi sem skógareyðendur afklæddu. Smájarðirnar byggðust á tímabilinu 930-1100,
líklega flestar á tímabilinu 930-1050 eða svo. Þær voru í þessari sviðsmynd hlutar
af jarðagóssum frá upphafi, þar sem höfuðbólin voru elstu jarðirnar,
stórjarðirnar, en útjarðinar voru á hinum nýopnuðu búskaparsvæðum.
Á útjörðunum
bjuggu leiguliðar sem voru undir stjórn og vernd betra fólksins sem bjó á
stórbýlunum. Hinir allra auðugustu þeirra betri tóku sér titla eins og „goðar“
og mættu árlega á Alþingi til að skipa málum. Í þessari sviðsmynd er því gert
ráð fyrir því að jarðagóssin sem birtast í ritheimildum 12. aldar og voru sum
við lýði alveg fram yfir 1900 hafi verið til frá upphafi landnáms. Smábýlin
hafi verið leigubýli frá upphafi.
Margar aðrar samfélagssviðsmyndir
en þá sem hér hefur verið lögð fram, að samfélagið hafi verið stéttskipt milli
landeigenda og leiguliða frá upphafi, má þó ímynda sér.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli