Orðið sveit, sem meðal
annars er notað í lýsingum á hernaði og merkir þar „herflokkur“, verður hér
notað til að draga upp sviðsmynd nr. 2 fyrir upphaf íslenska
miðaldasamfélagsins. Það fékk algerlega nýja merkingu þegar landnemar komu til
Íslands. Hér merkir sveit líka búskaparland, með jarmandi kindum, grængresi,
dráttarvélum, stórum hvítum heyrúllum, girðingum, kúm og hestum. Andstæðurnar
eru miklar: Annars vegar vígreifur herflokkur sem fer ruplandi og rænandi um
lönd og hins vegar sveitir landsins, sem yfirleitt líta út fyrir að vera frekar
friðsælar.
Þetta
merkingarskrið orðsins sveitar gæti bent til þess að hingað hafi komið
hersveitir að loknum sigrum eða ósigrum í styrjöldum í öðrum löndum og sest hér
á friðarstól. Með í farteskinu hafi hermennirnir haft ambáttir sem þeir keyptu
sér á Írlandi og gerðu svo að eiginkonum sínum. Þetta kemur t.d. fram í túlkun
Daniel Bruun og Finns Jónssonar á Dalvíkurkumlunum svokölluðu, sem fundust við
túnrækt á Dalvík árið 1909. Kumlin á Dalvík eru stærsti og heillegasti
kumlateigur sem fundist hefur á Íslandi enn sem komið er, og þar fundust meðal
annars kvengrafir, vel búnar og ekkert sem benti til annars en þar hefðu verið
greftraðar vel virtar og ráðsettar húsmæður. Bruun og Finnur gerðu hins vegar
ráð fyrir því að þær hefðu komið frá Írlandi, verið keyptar þar á þrælamarkaði
en í raun fengið frelsi þegar til Íslands kom. Nýlegar erfðarannsóknir hafa
gefið álíka hugmyndum undir fótinn.
Á einum stað er
eins og (her)sveit hafi komið í einu og numið heilan dal, búið þar um skeið og
síðan hafi dalurinn verið yfirgefinn á ný af ókunnum orsökum. Búsetuleifar á
Hrafnkelsdal í Norður-Múlasýslu hafa verið túlkaðar af Sveinbirni Rafnssyni þannig
að þar hafi verið talsverður fjöldi býla í byggð á landnámsöld. Jafnframt hafa
fundist ein þrjú kuml í dalnum, sem gefur skýrt til kynna að dalurinn var í
byggð í heiðni. Hrafnkelsdalur var svo yfirgefinn eins og áður segir, en numinn
á ný síðar á miðöldum, en byggðin varð aldrei jafn útbreidd og á landnámsöld að
því er virðist. Svo vill til að ein af Íslendingasögum, Hrafnkels saga, lýsir
landnámi í dalnum, en hún mun vera 14. aldar verk og ekki talin nýtileg heimild
um sögu landnámsaldar.
Hópurinn sem nam
sveitina var sveit, sveitin var bændafólk, manneskjur, enda verður sveitin til
fyrir vinnu bændafólksins. Það er nokkuð skemmtileg ábending sem felst í þessari
orðanotkun.
Hrafnkelsdal var
eins og Svarfaðardal og öðrum sveitum skipt niður í jarðir. Elstu heimildir um
þessar jarðir eru girðingarnar sem hlaðnar voru úr torfi umhverfis þær, og víða
hafa varðveist. Enn þann dag í dag eru mörk jarða víða við þessar fornu
torfgirðingar eða torfgarða. Hver meðlimur landnámssveitarinnar fékk þannig
ákveðið svæði til ráðstöfunar til að framfleyta sér og sínum.
Spurningin er þó
hvort víðar en í Hrafnkelsdal hafi heil sveit hafi verið numin í einu, að því
er virðist af jafningjum. Sú landnámssviðsmynd sem Hrafnkelsdalur er hér
notaður sem vitni um er gömul og var lengi viðtekin sannindi: Landið var numið
af bændum sem allir höfðu sömu réttindi, voru meðlimir í víkingalýðveldi og
áttu allir sínar eigin jarðir, þær jarðir sem þeir bjuggu á. Að vísu máttu
aðeins karlarnir taka þátt í opinberu lífi, en konurnar stýrðu bæði
mjólkuriðnaði og vefnaði og það gaf þeim ákveðin völd, sérstaklega innan stokks
eins og það var kallað.
Saga 12.-13.
aldar hefur síðan lengst af verið sögð sem sagan af því hvernig þetta dásamlega
samfélag hrundi fyrir tilverknað utanaðkomandi afla, kirkju og konungsvalds. Lýðveldið
missti svo að lokum sjálfstæðið, varð ófrjálst skattland Noregskonungs. Þessi
söguskoðun var svo lengi við lýði og svo áhrifarík að hún hefur enn mjög mikil
áhrif í rannsóknum tímabilsins. Hins vegar hefur hún verið á undanhaldi og
mikil þörf á endurskoðun margra sviða þar sem hún hefur haft áhrif.
Sveitir á Íslandi
fengu nafn af sveitum landnámsmanna. Þessar sveitir voru heiðnar, og höfðu
(alla vega stundum) tekið þátt í hernaði. Það býður heim spurningum eins hvort
heiðin hugmyndafræði hafi verið hugmyndafræði jafnréttis, hvernig samskiptum innan
víkingaherja hafi verið háttað o.s.frv. Voru víkingaherirnir lýðræðislegir
herir þar sem menn völdu sér leiðtoga, eða var annars konar hugmyndafræði (t.d.
þar sem stofnanabundinn mannamunur af einhverju tagi tíðkaðist) ráðandi? Hvernig
var bakgrunnur landnámsmanna, hverju voru þeir vanir úr heimalöndunum? Ríkti
jafnrétti þar? Allt slíkt verður að skoða upp á nýtt vegna þeirra efasemda sem
bæra á sér um hina hefðbundnu söguskoðun – og ég er hræddur um að draumsýnin um
jafnrétti meðal landnámsmanna muni eiga frekar bágt.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli