Ég hef undanfarið verið á ferðalagi með
fjölskyldunni og leiðin lá um Suðurland, austur til Egilsstaða. Við fórum um
Eyjafjallasveit, Meðallandssand og sáum Þykkvabæjarklaustur í fjarlægð á
sléttunni. Með sínum nýfundnu rústum, og Steinunn Kristjánsdóttir
fornleifafræðingur segir mér að nú sé komin staðfesting fyrir því að tvær
kirkjur hafi verið á staðnum, það blasi við öllum sem lesa vilja í útgáfu af
athugasemdum Árna Magnússonar um Þykkvabæjarklaustur í tímaritinu Blöndu.
Sóknarkirkja og klausturkirkja.
Rétt áður höfðum við ekið um Mýrdalinn, þar er
bærinn Ketilsstaðir þar sem fornleifafræðingurinn Garðar Guðmundsson fann og rannsakaði
miðaldaakra sem hvergi er fjallað um í rituðum miðaldaheimildum. Annars er
mikið fjallað um akra í ritheimildum miðalda, og mest í skjölum frá 14. öld,
sem á að hafa verið köld og vond við korn. Bæði samtímaheimildir og rannsóknir
Garðars sýna að kornrækt var í fullum gangi á öllu Suður- og Vesturlandi á 14.
öld, sums staðar sem stórrekstur. Dæmið gjörbreyttist á 15. öld, þá eru nær
engar heimildir um kornrækt, hvorki úr rituðum heimildum né úr
fornleifarannsóknum. Sú öld var annars hlýrri en sú 14., og ástæðan fyrir
þessari miklu breytingu getur varla verið önnur en vinnuaflsskortur og
breytingar í landbúnaði eftir mannfall í Svarta dauða.
Á Ketilsstöðum sáum við merki um garða, og
víðar í Mýrdalnum, forna garða frá því fyrir nútímavæðingu, sem oft eru
miðaldagarðar. Girðingar þess tíma. Svona garða sáum við öðru hvoru alla
leiðina austur, sérstaklega umhverfis sveitabæi, eins og á Síðu, við Núpsstað, í
Suðursveit, Lóni, í sveitinni umhverfis Berunes við Berufjörð og svo fundum við
einn bút á Norðfirði, í friðlandi bæjarbúa. Þar var greinilegur garður, líklega
miðaldagarður, á mjög skemmtilegum stað, þar sem þröngt er milli sjávarhamra og
hamraveggs örlítið ofar sem girðir af gróðurlendisspildu við hafið þar sem
hentugt hefur verið að geyma fé. Garðurinn er örstuttur, mjög fornlegur, en á
besta stað til að girða svæðið af og koma í veg fyrir að fé kæmist þaðan.
Svæðið á milli Fljótshverfis og Suðursveitar
er líklega það landssvæði hérlendis sem lent hefur í hvað mestum skakkaföllum
af völdum náttúruhamfara. Það eru sem sagt Öræfin og svæðið umhverfis
Breiðamerkurjökul. Alveg frá 1218 má rekja landbúnað í næstu sveitum við
hliðina, Síðu og Meðallandi, í skjölum og gróskan lýsir af hverju skjali. Það
eru jarðeignir Kirkjubæjarklausturs og Þykkvabæjarklausturs sem eru svo vel
skráðar og þekktar og um þær og rekstur þar á fjölda jarða vitað frá því snemma
á miðöldum. Á Síðu varð að vísu gríðarlegt áfall árið 1783 þegar Skaftáreldar
hófust, en þó kemst það ekki í hálfkvisti við það áfall sem Öræfin urðu fyrir
árið 1362 þegar Öræfajökull gaus. Öræfi fengu það nafn þegar þau byggðust aftur
eftir gosið. Fyrir þann tíma hét sveitin Litla-Hérað, og ekki er alveg ljóst
hvað jökullinn hét á þeim tíma, en eitthvað hefur fjallið heitið, því það
gnæfir yfir umhverfið og blasir við öllum sem um fara (nema að það sé þoka eða
lágskýjað, kannski hefur verið lágskýjað allar miðaldir og fjallið aldrei sést).
Kirkjustaðurinn í Litla-Héraði hét Rauðalækur
og fór í eyði í gosinu, og byggðist aldrei upp aftur. Annar nafnfrægur staður á
þessum slóðum er Svínafell, sem mikið er sagt frá í Sturlungu, og hann er enn í
byggð.
Þá voru í sveitinni milli 30 og 40 bæir og
þeir fóru allir í eyði. Þegar sveitin byggðist aftur upp hét hún Öræfi og
bæjirnir voru mun færri. Tveir þeirra bæja sem fóru í eyði 1362 hafa verið
grafnir upp og annar þeirra, Gröf, hafði minjar um kornrækt, ég hef ekki lesið
skýrsluna um hinn bæinn, þann sem Bjarni Einarsson gróf upp. Það er væntanlega
fróðlegur lestur. Og þarna eru líka margir fleiri miðaldabæir í jörðu og bíða
eftir rannsókn.
Svæðið umhverfis Breiðamerkurjökul er
óvenjulegt að því leyti að þar hafa jarðir farið í eyði vegna framrásar
skriðjökla, síðast seint á 19. öld þegar Fjall, vestasti bær í Suðursveit fór í
eyði. Nú er öldin önnur, og æ meira land kemur undan jökli.
Byggðin á þessum slóðum, alveg frá Mýrdal og
austur úr þar til komið er á Fljótsdalshérað, er sérkennileg að því leyti að
víða eru mikil hrjóstur, eyður í byggðina og tómlegt. Svo koma allt í einu eins
og eyjar eða vinjar í mörkinni, eins og Öræfi, Suðursveit og Hornafjörður,
svæðið í kring um Berunes, Breiðdalur, Norðfjörður. Þar er búsetulandslag eins
og víða á Suðurlandsundirlendinu, í Borgarfirði eða á Norðurlandi, samfelld tún
og býli við býli, maður þekkir sig í sveit.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli