Í doktorsriti Kristjáns Eldjárns, sem var
endurútgefið, aukið og uppfært af Adolf Friðrikssyni árið 2000, eru kort sem
sýna útbreiðslu kumlafunda í hverjum landshluta. Slík kort sem sýna kumlafundi
á öllu landinu eru líka í Íslenskum söguatlas 1. bindi og riti Birnu
Lárusdóttur, Mannvist, sem er sýnisbók fornleifa á Íslandi.
Mönnum hefur orðið starsýnt á dreifingu kumla,
sérstaklega þá staðreynd að kumlafundir eru hlutfallslega miklu færri – miðað
við síðari tíma byggð – á Vesturlandi og Vestfjörðum en í öðrum landshlutum.
Þetta gildir líka um Reykjanesskaga, Reykjavíkursvæðið og Kjósarsýslu. Tveir
kumlareitir hafa fundist yst á Reykjanesskaga en annars hafa engin kuml fundist
á öllu svæðinu frá Ölfusá og upp að Skarðsheiði. Engu að síður hafa fundist
miklar fornleifar frá 10. og jafnvel 9. öld, bæði í Reykjavík, á Bessastöðum og
víðar á þessu svæði. Greinilega er ekki unnt að setja samasemmerki milli
dreifingar kumla og dreifingar byggðar á 9. og 10. öld.
Raunin er svipuð í Eyjafirði: Á Granastöðum í
Eyjafirði hefur fundist 10. aldar bóndabær innst í Saurbæjarhrepp, þar sem fá
eða engin kuml hafa fundist, og í Hörgárdal hefur komið í ljós að byggð hófst á
bæjum innarlega í dalnum eins og Oddsstöðum og Skugga á 9. og 10. öld. Þar í
grennd hafa raunar fundist tvö kuml, á Staðartungu og Þúfnavöllum.
Þessi tvö kuml í Hörgárdal eru annars eins og
kumlin tvö sem fundist hafa á Snæfellsnesi eða kumlateigarnir tveir á
Reykjanesi: Undantekningin sem sannar regluna. Í Eyjafirði er sem sé svæði sem
eins og Vesturland, þar eru miklu færri kuml en búast mætti við. Það eru
Saurbæjarhreppur, mestur hluti Hörgárdals, allur Öxnadalur, Skíðadalur, fremri
hluti Svarfaðardals, allur Ólafsfjörður, Héðinsfjörður og Siglufjörður. Á
gervöllu þessu svæði, þar sem um eða yfir helmingur sveitabæja í Eyjafirði er
nú eru aðeins tvö kuml, bæði í Hörgárdal. Langflest kuml í Eyjafirði finnast
miðsveitis, í Öngulstaðahreppi, Hrafnagilshreppi, Kræklingahlíð, á Gálmaströnd
og í neðri hluta Svarfaðardals. Þar eru alls rúmlega 50 kuml.
Það sem meira er, kumlasvæðin í Eyjafirði eru
á slóðum þar sem líklegast er að landnámsmenn hafi komið sér fyrir í upphafi.
Þarna er að finna votlendissvæði, þar sem kjarngott gras handa kúnum var að fá,
en kýr voru meginbústofn landnámsmanna og raunar meginbústofn landsmanna
almennt alveg fram að 1400. Sauðféð skipti miklu minna máli, en það átti eftir
að breytast, mest eftir 1800. Í neðri hluta Svarfaðardals, sums staðar á
Gálmaströnd og neðan til í Hörgárdal, í Kræklingahlíð og neðst í Eyjafjarðardal
þurfti því ekki að ryðja skóg til að hefja búskap. Það er langlíklegast að
þessi svæði hafi byggst fyrst, og byggð síðan þést þar fyrr en annars staðar,
en smám saman voru hin svæðin numin, eftir því sem skógurinn var ruddur.
Það er full ástæða til að beina sjónum að
dreifingu kumla innan héraða, ekki síður en dreifingu þeirra milli landshluta.
Það getur gefið vísbendingar um upphaf og framgang landnáms.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli