Félagshreyfing og landnámshreyfing

Margir hafa skrifað um orsakir víkingaferða. Axel Kristinsson hefur bent á að skýringin geti verið nokkuð einföld, járnaldarsamfélagið í Skandinavíu hafi einfaldlega verið búið að ná ákveðnu þróunarstigi sem leyfði því að smíða öflug, hraðskreið tréskip og um leið hafi víða verið að finna auðug, oft kristin, en tiltölulega varnarlaus samfélög, nálægt ströndinni, sem heiðnir Skandinavíubúar sáu enga ástæðu til að halda friðinn við.

Þetta var svona eins og gullæði eða makríll, auðfenginn gróði sem hægt var að sópa upp með tiltölulega lítilli fyrirhöfn. Axel hefur jafnframt bent á að víkingahreyfingin sjálf, þar sem fjöldi frjálsra bænda og bændasona hélt út á hafið á skipum vopnaðir sverðum, öxum og spjótum og fór í víking saman hafi ef til vill verið ein forsenda þess að hreyfing myndaðist fyrir því að koma á fót konungsríki um allan Noreg. Sem sagt eftir að víkingarnir komu heim með feng sinn.

Þetta er áhugaverð hugmynd. Hinkrum samt aðeins við, því ástæða er að huga að því hverju það breytir ef ástæðan fyrir víkingaferðum var eiginlega engin sérstök í heimalöndum víkinga, heldur hafi auðug og varnarlaus samfélög verkað sem vaki og aðdráttarafl vopnaðra herleiðangra. Það hafi sem sagt aðallega verið aðdráttarafl varnarlausra klaustra og dómkirkna í kristnum löndum Evrópu sem dró menn af stað, af því að þeir gátu það – og ekki fólksfjölgun umfram burðargetu í Skandinavíu eða eitthvað slíkt.

Tökum eftir því að upphaf víkingaferða er í lok 8. aldar. 70 árum eða rúmum tveimur kynslóðum síðar varð lykilatburður í myndun Noregs, Hafursfjarðarorusta, árið 872, þegar Haraldur hárfagri vann stórsigur á andstæðingum sínum, ef til vill einhvers konar bandalagi jarðauðugra aðalsmanna. Um svipað leyti fannst Ísland, og hefð er fyrir því að telja að ýmsir landnámsmenn þar hafi verið í hópi þeirra sem biðu ósigur í Hafursfjarðarorustu.

En af hverju vildu Íslendingar ekki vera með í konungsríkinu sem var verið að mynda í Noregi? Voru Íslendingar upphaflega aðalsmenn í fýlu, pólitískir flóttamenn sem höfðu misst allar eigur sínar og urðu að byrja upp á nýtt á skerinu? Klakanum? Íslandi? Getur verið að nafn landsins hafi ekki bara verið tilviljun, heldur ef til vill (kannski ómeðvitað) valið vegna þeirra tilfinninga sem bærðust í brjóstum þeirra sem reknir höfðu verið nauðugir frá arfleifð sinni, kalnir á hjarta? Í útlegð?

Tímasetningin kemur eiginlega ekki nógu vel heim og saman við slíka sviðsmynd, því landið var nýfundið um 870 og straumurinn af landnemum var ekki stríður í fyrstu. Hingað slæddist eitt og eitt skip, fyrst Ingólfur með Hjörleif og þrælana og öndvegissúlunar, og það var ekki fyrr en einum eða tveimur áratugum síðar sem eitthvað fór að gerast að ráði. Þannig að pólitískir flóttamenn úr Hafursfjarðarorustu hafa kannski farið eitthvað annað fyrst.

Hafi hreyfingin fyrir norska konungsríkinu verið eins konar byltingarhreyfing heimkominna víkinga gegn gömlu aðalsveldi er að sjálfsögðu ljóst að forsendur fyrir fylgi við slíka hreyfingu voru engar á Íslandi. Víkingar sem settust að á Íslandi komu hér að tómu og ónumdu landi og hér voru hvorki aðalsmenn né neinir aðrir menn, nema í hæsta lagi nokkrir kristnir menn sem flúðu strax af því að þeir vildu ekki vera í sama landi og heiðnir menn, að því er Ari fróði segir.

Einn meginstyrkur hins nýja konungsvalds í Noregi var jarðagóss aðalsætta sem velt hafði verið úr sessi, og konungur gat úthlutað til fylgismanna sinna. Þar sem jarðeign (vinna bænda og bændakvenna við jarðyrkju og húsdýrahald, mjólkurvinnslu og ullariðnað) var ásamt með ránum og gripdeildum handan hafsins helsta auðsuppspretta samfélagsins var konungsvald sem átti jarðir vel sett. Konungur hafði hins vegar ekki velt neinum úr sessi hér á landi og átti hér engar jarðir fyrr en löngu, löngu síðar.

Engu að síður hafði hreyfingin fyrir ríkisstofnun í Noregi veruleg áhrif hér á landi. Gulaþingslög og Frostaþingslög voru sett að frumkvæði Hákonar góða Aðalsteinsfóstra Haraldssonar, og Úlfljótslög, fyrstu lög Íslendinga, voru stæld eftir Gulaþingslögum. Það er raunar augljóst að Grágás er náskyld norsku lögunum, prentaðar útgáfur sýna það vel. Stofnun Alþingis (sem var alveg hliðstætt Gulaþingi og Frostaþingi) og setning Úlfljótslaga táknaði að annar megin árangur konungsvaldsins í norskri samfélagsverkfræði varð líka að veruleika á Íslandi: Lög og regla eftir þeirra tíma hætti.

Hinn meginþáttur í starfi konungsvaldsins, auk reksturs konungsjarða, var stofnun leiðangurskerfisins, varnarkerfis almúga sem fólst í því að skipuleggja varnir og hernað með víkingaskipum. Hvorugur þessi þáttur skipti nokkru máli hér á landi, því ekki var þörf á að skipuleggja hernað með þeim hætti, og eins og áður sagði þá voru hér engar konungsjarðir.