Íslendingasögur
tengdar Svarfaðardal fjalla eins og aðrar Íslendingasögur um valdabaráttu á
9.-11. öld. Eins og einn fræðimaður á þessu sviði orðar það, þá trúðu þeir 13.
og 14. aldar menn sem skrifuðu þær því að þær væru sannar, og nákvæm frásögn af
því sem gerðist. Sögurnar höfðu viðspyrnu í Íslendingabók Ara fróða (sá sem
sagði að „hafa skal það sem sannara reynist“) og frásögnum hennar af fyrstu
öldunum, og Landnáma var saminn þannig að hún gekk hvergi í berhögg við
Íslendingasögurnar, sögurnar gengu upp í Landnámu (kannski óþarflega vel). Þær
hafa að líkindum haft sjálfstæð áhrif í valdabaráttu 13. og 14. aldar, lærdómar
hafa verið dregnir af þeim í valdabaráttu aldarinnar.
Vandamálið er
bara að sögurnar gefa örugglega ekki rétta eða jafnvel góða mynd af framvindu
mála á 9.-11. öld, hvorki hvað varðar atburðarás né samfélagsmynd. Þetta er
okkur ljóst nú á tímum. Það er ómögulegt að treysta þeim sem sögulegum
heimildum um atburði 9.-11. aldar. Annað mál er að þær gætu innihaldið einhver
sannleikskorn, t.d. varðandi ættfræði, eða jafnvel heilar héraðssögur. Landnáma
gæti innihaldið eitthvað slíkt, sérstaklega Frum-Landnáma, samkvæmt nýjasta
mati fræðimanna. Sérstaklega virðist athygli manna hafa beinst að þætti um
Austfirði, sem geymst hefur í einni útgáfu Landnámu og virðist nálægt þessari
svokölluðu Frum-Landnámu, að því er Dr. Helgi Þorláksson greindi frá í erindi í
Háskóla Íslands í lok maí.
Íslendingasögurnar
og Landnáma gefa mynd af samfélagi sem enn var í mörgum þáttum við lýði þegar
farið var að rita samtímasögur, seint á 12. öld og þeirri 13. Samkvæmt sögum um
atburði 12. aldar, svo sem Þorgils sögu og Hafliða og Guðmundar sögu dýra, var
valdið í samfélaginu í höndum goða. Ljóst virðist að sums staðar hafi öll
goðorð í sumum héruðum þá þegar hafa verið komin í eigu einnar ættar, svo sem í
Árnesþingi og Skaftafellsþingi. Í öðrum héruðum, eins og Eyjafirði, var valdið á
12. öld sundrað milli margra goða - samkvæmt Guðmundar sögu dýra - en bæði í
Ljósvetninga sögu og Valla-Ljóts sögu eru merki um að héraðssameining hafi
orðið seint á 10. öld í Eyjafirði undir valdi Guðmundar ríka á Möðruvöllum í
Eyjafirði. Eyjólfur sonur hans tók við völdum af honum og hélt þeim um sína
daga. Þeir feðgar höfðu tvö goðorð. Eftir þeirra daga sundraðist ríkið hins
vegar á ný (meðal afkomenda Eyjólfs voru Sæmundur fróði og Ketill biskup). Eins
og þekkt er kemur Guðmundur ríki á Möðruvöllum víða við sögur og miklar líkur
eru á því að hann hafi verið söguleg persóna. Engin samtímaskjöl vitna hins
vegar um tilvist hans.
Svipuð þróun varð
t.d. í Rangárþingi nokkru síðar, þar náði Jón Loftsson héraðsvöldum og öllum
goðorðum á 12. öld og Sæmundur sonur hans hélt þeim um sína daga, en síðan
missti ættin smám saman áhrif í átökum Sturlungaaldar. Ættin kallaðist Oddaverjar.
Það er semsagt auðveldlega
hægt að gera því skóna að einhvers konar samhengi hafi mögulega verið milli
myndar 12. aldar samtímaheimilda af goðavaldi og þess konar höfðingjavalds sem
við lýði var fyrir 1100. Það er meira að segja mjög líklegt að margir þættir
þess höfðingjavalds sem komnir voru fram á 12. öld hafi verið við lýði á þeirri
11. Meiri spurning er með valdakerfi 10. aldar, sérstaklega framan af, þá var
samfélag og stjórnkerfi enn í mótun, íbúar ef til vill ekki mjög margir og því
ekki mörgum að stjórna eða úr miklu að moða fyrir valdagráðuga menn.
En hvernig ríktu
þessir 11. aldar goðar eins og Guðmundur ríki? Áttu þeir jarðir, réðu þeir yfir
leiguliðum og innheimtu tekjur af jörðum? Því heldur Ljósvetninga saga fram. Ég
hef á öðrum stað blákalt sagt að það hafi ekki skipt máli á þessum tíma hvort
jörð hét sjálfseignarjörð eða var formlega í eigu einhvers höfðingjans sem
leigði hana út. Það sem skipti máli voru persónuleg tengsl milli höfðingja og
bónda. Bóndinn þurfti vernd, og hana veitti höfðinginn. Á móti veitti bóndinn
höfðingjanum stuðning, sem gæti að hluta til hafa verið í formi landskuldar og
greiðslu kúgildaleigna, og að hluta til þannig að bóndinn studdi höfðingjann í
átökum.
Þannig var raunveruleikinn
í 11.-12. aldar járnaldarsamfélagi Evrópu, ekki bara á Íslandi heldur um alla
Evrópu. Konungsvaldið og kirkjuvaldið mátti sín afar lítils á þessum tíma og
héraðshöfðingjar réðu öllu, en aðeins á sínu takmarkaða svæði. Það var ekki
fyrr en kirkjan fór að eflast á 12. og sérstaklega 13. öld að þetta breyttist
að einhverju leyti, og konungsvaldið fékk stofnun sem það gat stutt sig við og
eflst nokkuð. Enn um langt skeið eftir 13. öld voru héraðshöfðingjar þó afar
valdamiklir um alla Evrópu, og það var ekki fyrr en á 16. öld að það breyttist
eitthvað að ráði.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli