Eðli norska konungsvaldsins á 9.-10. öld

Norðmenn hafa nokkuð annan hátt á þegar þeir lesa konungasögur heldur en þegar Íslendingar lesa Íslendingasögur. Þeir trúa konungasögum miklu betur en Íslendingar trúa Íslendingasögunum. T.d. eru Haraldur hárfagri og Hákon Aðalsteinsfóstri taldir norskir konungar í sögulegum skilningi, fyrstu konungar Noregs og stofnendur slíks valds í Noregi.

Sögurnar sem varðveittar eru í Fagurskinnu og Heimskringlu hafa nefnilega stuðning í dróttkvæðum, sem oft eru samtímaheimildir, samdar á þeim tíma er konungarnir voru við völd. Dróttkvæðin eru skrifuð inn í sögurnar til stuðnings frásögninni og hafa því varðveist þar. Þau eru oft tvö til þrjú hundruð ára gömul en menn lærðu þau mann fram af manni, þannig að þau varðveittust í munnlegri geymd þar til þau voru skrifuð niður. Meðal elstu skálda voru þeir Bragi Broddason og Þorbjörn hornklofi, sem var hirðskáld Haraldar hárfagra, og að sjálfsögðu Egill Skallagrímsson.

Þótt nær allir séu sammála um að þessir konungar hafi í raun og veru lifað og verið til, þá eru svo sannarlega ekki öll kurl komin til grafar. Sögurnar gefa t.d. gjörólíka mynd af uppruna og landfræðilegum valdagrundvelli Haralds hárfagra. Fagurskinna heldur því fram að Haraldur hárfagri hafi verið konungur í Vestur-Noregi. Í Heimskringlu segir hins vegar að Haraldur hárfagri hafi upphaflega ráðið ríkjum austanlands í Noregi, en síðan yfir öllum Noregi.

Flestir fræðimenn nú á tímum telja að Haraldur hafi líklega bara ráðið yfir Vestur-Noregi og Þrændalögum. Sennilega komst hann til valda í litlu konungsríki í Sogni ungur að aldri og lagði svo undir sig hin auðugu héruð Hörðaland og Rogaland í Vestur-Noregi. Annaðhvort lagði hann svo Þrándheim undir sig eða gerði bandalag við forystumenn þar. Líklegt er að jarlarnir á Mæri og í Þrándheimi hafi viðurkennt Harald sem konung.

Haraldur hárfagri háði margar orustur. Þó hafa aðeins varðveist frásagnir um eina, en það er Hafursfjarðarorusta sem talin er hafa verið háð árið 872. Í henni vann hann sigur á ýmsum stórhöfðingjum frá Vestur- og Suður-Noregi. Eftir það réði hann ríkjum vestanlands í Noregi, en talið er að Danakonungur hafi þá ráðið yfir Austur-Noregi.

Haraldur varð konungur á víkingatímanum. Víkingasamfélagið var ekki samfélag jafnréttis, en á hinn bóginn hafði það ákveðna drætti jafnréttis. Það er lítill vafi á því að ákveðinn lýðræðisandi var mjög útbreiddur, sem stafaði meðal annars af því hversu margir almennir bændur fóru vopnaðir í víking og börðust þar í herjum sem fullgildir „borgarar“, ef svo má segja. Herbóndi víkingatímans hafði talsvert aðra félagslega og pólitíska stöðu en flestir leiguliðar í nágrannalöndum, stóð miklu hærra í samfélagsstiganum.

Ef til vill má líkja lagskiptingu víkingaaldarsamfélagsins við lagskiptingu í Grikklandi fornaldar. Þetta gerir Axel Kristinsson í hinu gagnmerka riti sínu Expansions frá 2010. Í Grikklandi mynduðu vopnaðir hoplítar fjölmennan og öflugan her, sem grundvallaðist á breiðum hópi frjálsra borgara eða bænda, en við hlið þessa samfélagshóps voru einnig fátæklingar og þrælar sem ekki voru með í hernum.

Vopnaðir bændur (eða hreinlega víkingar) víkingaaldar í Noregi gætu hafa verið grundvöllur hins nýja, öfluga konungsvalds. Þeir sem studdu Harald hárfagra til valda hafa ef til vill mótast sem pólitísk heild eða samskiptanet í víkingaferðum, og þegar Haraldur vann sigra sína með stuðningi þessa hóps, missti mikill fjöldi höfðingja eða aðalsmanna, sem voru ofar í samfélagsstiganum en hinir frjálsu, vopnuðu bændur, völd sín og eignir um leið. Margir þeirra sem fluttu til Íslands eru einmitt í miðaldaheimildum sagðir hafa misst eignir sínar í Noregi með þessum hætti.

Það sem meira er, komið hefur í ljós í fornleifarannsóknum að mörg höfuðból og miðstöðvar í stórum jarðargóssum á vesturströnd Noregs og í Norður-Noregi, eins og Bjarkøy, Steigen og Bø á Engeløy og Tjøtta, breyttu um svip á síðari hluta víkingaaldar eins og Ingvild Øye greinir frá (2002), og sögurnar hafa því stuðning í fornleifum að þessu leyti.

 

Í framhaldi af þessari miklu samfélagsbyltingu sem Haraldur hárfagri stóð fyrir vann Hákon góði Aðalsteinsfóstri, yngsti sonur hans og arftaki, að sögn stórvirki á sviði lagasetningar og nýskipunar varnarmála. Hákon byggði á þeirri hefð fyrir þingum og lagasetningu sem þegar var fyrir hendi og réði því að sett voru heildarlög fyrir Gulaþing í Vestur-Noregi, og önnur heildarlög Frostaþing í Þrændalögum, en þar réði ríkjum Sigurður jarl, náinn vinur hans og bandamaður.

Einnig kom Hákon á fót varnarkerfi um allt land, svokölluðum leiðangri, þar sem frjálsir bændur gengust undir að búa út og manna herskip í herferðir og styrjaldir, eða til varnar ríkinu. Áður höfðu einstakir héraðshöfðingjar haft rétt til að bjóða út liði með svipuðum hætti. Svipað kerfi var einnig við lýði í Svíþjóð og Danmörku. Í Svíþjóð voru tveir höfuðþættir þess „útróður“ (árás eða stríðsleiðangur) og „varðhald“ (strandgæsla).