Hér hefur að undanförnu verið fjallað um ýmsar sögur úr
Guðmundar sögu dýra sem tengjast með einum eða öðrum hætti Svarfaðardal.
Ýmislegt efni um Svarfaðardal er líka í Prestssögu Guðmundar Arasonar, en
annars eru ekki til margar heimildir um sögu Svarfaðardals eða Eyjafjarðar frá
12. og 13. öld. Skjöl fara fyrst að koma að einhverju marki eftir 1300,
sérstaklega með máldagasöfnunum, en fyrsta máldagasafnið fyrir Hólabiskupsdæmi
er frá 1318 og er prentað í Íslensku fornbréfasafni, 2. bindi.
Sagnaefnið er hins vegar mjög auðugt og gefur margþætta
innsýn í samfélagið í Eyjafirði og Svarfaðardal, sérstaklega við lok 12. aldar.
Margir koma við sögu, ekki bara höfðingjar og hefðarprestar. Fjölmargir bóndabæir
eru nefndir, ekki bara í Eyjafirði heldur líka Skagafirði, Þingeyjarsýslum og
víðar. Rætt er um fiskveiðar, sérstaklega í sambandi við Siglunes, þar sem
virðist hafa verið verstöð og jafnvel fiskiþorp. Þar var stórbýli og ef til
vill þurrabúðir eða hjáleigur í kring. Miklar fornleifarannsóknir fara nú fram
á Siglunesi, því leifarnar eru í hættu vegna sjávargangs og flóða. Slæmt væri
að missa þann mikla þátt sögunnar í sjóinn í einhverju norðan stórviðrinu.
Vissa er fyrir því að útgerð var stunduð frá Upsaströnd á
14. öld og nánast örugglega fyrir þann tíma. Sama gildir um Hrísey og Grímsey.
Afgjöld af jörðum á þessum slóðum voru greidd í skreið á 14. öld. Vitað er að
farið var að flytja út skreið skömmu fyrir miðja 14. öld og gæti það hafa aukið
mikilvægi þessara staða. Áður hafði vaðmál verið helsta útflutningsvaran.
Ein tegund bústaða er sérstaklega áberandi í Guðmundar sögu
dýra, en það eru víggirt höfuðból. Vellir voru víggirtir með þeim hætti að þar
var veglegur kirkjugarðsveggur úr grjóti, og þegar lið á vegum Brands biskups réðist á staðinn og ætlaði
að framfylgja fyrirskipunum biskups um stjórn Valla var búið að efla vígið í
kirkjugarðinum með röftum, þ.e. trjábolum. Þrjátíu manns gátu varið staðinn
gegn 150 manna liði biskups. Önnur höfuðból höfðu vígi úr torfi, oft tengd við
skála eða stofu. Það gilti um Bakka í Öxnadal, Laugaland á Þelamörk, Auðbrekku,
Langahlíð, Grund í Eyjafirði og Laufás, sex af þeim höfuðbólum sem sagan
hverfist um. Guðmundar saga dýra er sú saga í Sturlungasafninu þar sem mest er
fjallað um vígi við höfuðból.
Margra tuga manna lið dvaldi oft á þessum höfuðbólum
höfðingjum til verndar. Lítill vafi er á því að höfðingjarnir sem þar bjuggu
áttu leigujarðir, og er beinlínis getið um jarðir í eigu Guðmundar dýra, bæði í
Öxnadal, Hörgárdal og Norðurárdal í Skagafirði. Tekjur af þeim jörðum hafa að
sjálfsögðu runnið til höfðingjans. Í Guðmundar sögu dýra segir líka frá því að
Guðmundur dýri átti leigukúgildi hjá bónda í Fagraskógi á Gálmarströnd. Svo fór
að bóndinn var veginn vegna þess að hann stóð ekki skil á kúgildinu, að minnsta
kosti ekki nægilega góð skil að mati Guðmundar.
Hernaður
var stundum fjármagnaður með ránum, eins og lýst er í Guðmundar sögu dýra og
mörgum öðrum sögum í Sturlungu. Færi margra tuga eða hundraða manna her af stað
þurfti bæði að fæða og klæða herinn og mat var einungis að fá á bóndabæjum. Þá
gilti einu hvort bændur áttu jarðirnar eða leigðu þær, einungis varð komið í
veg fyrir ránin með nægilega sterku vopnavaldi á móti, og almennir bændur réðu
ekki yfir slíku valdi. Hernaður var því mikið samfélagslegt vandamál og
almenningi mikið í mun að friður ríkti. Slíkt gæti skýrt mikinn stuðning við
kirkjuna, sem boðaði frið og stóð ekki í miklum hernaði, t.d. á 14. eða 15.
öld, að minnsta kosti ekki miðað við mikið og ömurlegt hernaðarbrölt höfðingja
á 12. og 13. öld. Á þeim tíma var kirkjan orðin langöflugasti jarðeigandi
landsins.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli