Landnámið og hugmyndin um hina frjálsu bændur

Draumurinn um frelsi, jafnrétti og bræðralag blundar alltaf og vaknar öðru hvoru. Menn fjalla um hinar ýmsu tilraunir til þess að stofna samfélög eða hreyfingar sem annaðhvort hafa haft frelsi, jafnrétti og bræðralag á stefnuskránni eða virðast hafa praktíserað slíkt. Frumkommúnisminn svokallaði er dæmi um þetta; samfélag veiðimanna og safnara sem við lýði var áður en landbúnaður kom fram. Nú síðast hafa fræðimenn fullyrt að kvenfrelsi hafi verið ríkjandi í þessu samfélagi. Myndin sem dregin er upp af þessu samfélagi er oft paradís líkust, fólk lifði í góðum tengslum við náttúruna og umhverfið og enginn réði yfir öðrum.

Oft er dregin upp mynd af Íslandi þjóðveldistímans sem kallast á við slíkar draumsýnir. Samfélagið var bandalag frjálsra bænda, segir í mýtunni, bænda sem tóku þátt í þjóðveldi þar sem allir bændur voru þingmenn í ákveðnu goðorði, og gátu meira að segja valið sér goða. Þetta stendur skýrum stöfum í þjóðveldisaldarlögunum, Grágás. Raunar er í sömu lögbók langir kaflar um þræla og hvernig fara skuli með þá, og sá kafli er ekki eins gott hráefni í mýtu um samfélag frelsis, jafnréttis og bræðralags.

En Íslendingar 19. aldar og lengi framan af 20. öld horfðu fram hjá ákvæðunum um þrælahaldið og litu svo á að lögbókin, Íslendingasögurnar, Landnáma og Íslendingabók lýstu samfélagi frelsis, jafnréttis og bræðralags, samfélagi sem varð til þegar bændur flýðu ofríki Haralds hárfagra og konungsvaldsin í Noregi, námu land á Íslandi og stofnuðu eins konar fyrirmyndarríki, hér langt norður í höfum. Mikið af rannsóknum sagnfræðinga á íslenskri miðaldasögu hafa einmitt snúist um hvernig þetta fyrirmyndarríki hrundi, hvernig völdin söfnuðust saman í hendur ákveðinna ætta, sem náðu yfirráðum í heilum héruðum, fóru síðan að berjast um völdin í landinu en það varð bræðrabylta, og loks var þjóðveldið þeim örlögum að bráð sem því hafði verið ætlað að forða íbúunum frá, að lenda undir oki og ófrelsi konungsvalds.

Í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga varð þessi draumsýn að öflugu vopni. Á meðan þjóðin réð sjálfri sér var hér fyrirmyndarsamfélag, að minnsta kosti öflugt lýðræðissamfélag, þar sem allir frjálsir karlmenn fengu að taka þátt í stjórn samfélagsins. Það gleymdist auðvitað að hvorki þrælar né konur fengu formlega að taka þátt í opinberu lífi, fremur en í Aþenu til forna. Grikkland tímans um 500 f.Kr. er annað dæmi um svona mýtu, fornt samfélag sem hefur orðið innblástur og fyrirmynd fyrir margt í lýðræði nútímans, og líkt og á Íslandi sögualdar var margt í Grikklandi fornaldar til fyrirmyndar, a.m.k. ef marka má mýtuna. Íslendingar höfðu mýtuna um þjóðveldisöldina með sér inn í tilveruna sem sjálfstætt ríki, og margt í stjórnmálum og stefnumálum samfélagsins á sér meðvitaðar eða ómeðvitaðar rætur í þessari mýtu. Markmiðið hefur að mörgu leyti verið að endurskapa draumsýnina, hið forna ástand frelsis, jafnréttis og bræðralags, og forðast sundurlyndi og áhrif erlends valds, sem varð þess valdandi að frelsið glataðist.

En hvað ef mýtan stenst ekki? Hvað ef aldrei var hér samfélag frjálsra bænda, ef mýtan var innistæðulaus? Hvað ef sameiningin við Noreg var jafnvel framfaraskref fremur en afturför, séð út frá markmiðum um frelsi, jafnrétti og bræðralag? Efling ríkisvalds sem tryggði réttaröryggi og lagði bönd á sjálfræði höfðingja sem ekki sáust fyrir í valdasókn og hugsuðu lítið um hag almennings? Hvað ef efling kirkjuvalds á 13. öld var byggð á fjöldahreyfingu, friðarhreyfingu sem hófst á 12. öld einmitt vegna ofbeldis og yfirgangs höfðingjastéttarinnar?

Auðvelt er að rökstyðja slíkar gagnmýtur, og þjóðveldið er ekki í tísku um þessar mundir, of auðvelt að gagnrýna slæma stöðu hópa eins og þræla, kvenna og leiguliða til þess að mýtan um það hafi einhvern hljómgrunn. Á hinn bóginn eru miklar eyður í þekkingu okkar á samfélagi 9.-11. aldar. Það má vel vera að á ákveðnu tímabili hafi landnemasamfélagið einmitt verið samfélag tiltölulega frjálsra bænda, samfélag jafnréttis, eins mikils jafnréttis og forsendur voru fyrir á þeim tíma. Við vitum það ekki, og sú mynd sem Íslendingasögurnar gefa af samfélaginu um 900-1000 er mjög óáreiðanleg. Sögurnar eru ritaðar á 13. og 14. öld og styðjast ekki við neinar sögulegar heimildir. 

Að undanförnu hafa rannsóknir á alvöru heimildum um sögu 9.-11. aldar náð ákveðnum krítískum þunga: Þær eru orðnar nógu miklar, fjölbreyttar og öflugar til að nú er hægt að fara að segja eitthvað nýtt um sögu landnámsins og 9.-11. aldar. Að minnsta kosti er unnt að draga upp ákveðnar sviðsmyndir á grundvelli þessara rannsókna, sviðsmyndir sem síðan geta gagnast þegar tilgátur eru prófaðar og þróunarlínur dregnar upp. Næstu færslur munu fjalla um nokkrar slíkar sviðsmyndir.