Ég var nýlega ráðinn til að gegna
rannsóknarstöðu í nafni dr. Kristjáns Eldjárns á Þjóðminjasafninu um eins árs
skeið. Dr. Kristján fæddist 1916 þannig að á næsta ári verða liðin 100 ár frá
fæðingu hans. Meðal þess sem hann lét eftir sig voru drög eða eins konar
formáli að sögu Svarfaðardals á miðöldum, sem hann skrifaði 1974. Fjölskylda
dr. Kristjáns afhenti mér þessi drög á síðasta ári, í þeirri von að ég gæti
haldið áfram verkinu. Þetta hefur nú leitt til þess að rannsókn er hafin á miðaldasögu
Svarfaðardals, og er hugmyndin að gefa út bók byggða á þessum rannsóknum, á
næsta ári, í samvinnu Þjóðminjasafns og Sögufélags Svarfdælinga – í minningu
dr. Kristjáns.
Í drögunum að sögu Svarfaðardals sem eftir dr.
Kristján liggja leggur hann áherslu á að skoða fornleifar fremur en sagnaritun
sem lykil að miðaldasögu dalsins. Staðreyndin er sú að engar ritheimildir er að
finna um fyrstu 200-300 árin í sögu dalsins, og fáar um sögu landsins
yfirhöfuð. Heimildir að sögu þessa tímaskeiðs eru fyrst og fremst örnefni og
fornleifar, og gnægð er af þeim. Aðeins lítill hluti fornleifanna hefur þó
verið rannsakaður.
Kristján segir:
Það voru
kvikfjárbændur járnaldar, sem námu land á Íslandi. Einmitt þess vegna áttu þeir
lífvænt í landinu. ... Ari segir ... að svo hafi „og spakir menn sagt, að á sex
tigum vetra yrði Ísland albyggt, svo eigi væri meir síðan“. Þetta er tímabilið
870-930, nefnt landnámsöld í sögu vorri. Hugtakið „albyggt“ er að vísu ekki
mjög skýrt afmarkað, en oft hafa sagnfræðingar furðað sig á því að svo stórt
land lengst úti í hafi skyldi verða fullbyggt á aðeins 60 árum. Nú brestur
vitanlega allar heimildir til að meta straum innflytjenda frá ári til árs eða
áratug til áratugar, en það má hugsa sér hvernig þessi framvinda hafi getað
orðið.
Fyrst finnst
landið, vafalítið fyrir tilviljun. Forvitnin vaknar, menn fara að kanna landið,
gera sér grein fyrir landkostum. Tilraunir eru gerðar til að nema land; ef
óheppni eltir verður ekki neitt úr neinu, en þar kemur þó fljótlega, að einhver
sezt að til frambúðar. Það er fyrsti landnámsmaðurinn, fyrsti Íslendingurinn. Í
upphafslandi hans er fylgst með gengi hans, menn fara sér hægt, þótt marga
vanti land, vilja sjá hvernig gengur. Er landið í raun og veru byggilegt?
Aðeins einn og einn bóndi bætist við, landnámið gengur hægt. En fleiri og
fleiri fregnir berast þó til heimalandsins, spurnirnar af nýja landinu verða
fyllri, þekking á landkostum þess almennari, landlausir menn ókyrrast, sigling
út til Íslands er engin ógnvekjandi hugsun lengur. ... í landámi er það
kapphlaup sem gildir, kapphlaup um bestu bitana. Ekki missir sá er fyrstur fær.
...
Svarfdæla er ágæt,
rétt skilin og metin, og ekki er mér það neitt áhugamál að svipta menn þeirri
trú, að eitthvað af persónum hennar hafi verið til í raun og veru. Mér finnst
nóg að vita með vissu að sagan er til í raun og veru, en að öðru leyti er mér
tamast að hugsa mér hina fyrstu menn í dalnum, eins og hina fyrstu menn í
landinu, nafnlausa og óþekkta. Fyrir minn smekk skyggir það ekkert á dílítil
kynni við þá, nema síður væri.
Það verður óráðin
gáta alla tíð, hver hefur litið Svarfaðardal augum fyrstur manna. En einhvern
tíma seint á 9. öld hafa norskir landnámsmenn baksað á knerri sínum inn
Eyjafjörð. Það um borð hefur verið mikið horft forvitnum augum og mikið
spjallað. Tilkomumestu og sérkennilegustu fjöllum hafa verið gefin nöfn, sem
þau bera enn. Einkum hefur þó verið hugað að landkostum, því að mikið lá við um
bústaðarvalið. Þessir menn voru bændur. Þeim hefur þótt fjöllin í Svarfaðardal
í hvítara lagi um hásumar: hér mundi vera snjóþungt. Líklega snjóléttara lengra
inn til fjarðarins. Og þeir hafa hnikað knerrinum áfram inn fjörðinn og
Svarfaðardalur lokast að baki þeim. Fyrstu bæir í Eyjafirði hafa verið byggðir
þar innra. Svarfaðardalur og aðrar útsveitir hafa beðið um sinn, en ekki lengi.
Það er ekki ástæða til að efast um að hann hafi byggzt þegar snemma á
landnámsöld, fyrir ellefu öldum.
Þeir sem fyrstir
litu dalinn augum hafa séð hann eins og hann er enn þegar frá eru skilin öll
mannaverk. Áin rann þá skemmri leið til sjávar frá Hrísahöfða en hún gerir nú,
Tjarnartjörnin var þá miklu stærri en nú, og fleira þessu líkt mætti sem ögn er
nú með öðrum hætti en þá. En allt er það smátt því að engar náttúruhamfarir
hafa breytt svipmót landsins og flest með kyrrum kjörum, flest nema
skógarkjarrið, sem þá hefur verið víða í hlíðum. Það hefur ekki haldist lengi
við eftir að mennirnir komu með axir sínar og hnífa. Í staðinn komu ræktaðir
túnblettir og bæir risu undir hlíðunum, ein röð hringinn í kring, lág hús úr
grjóti og torfi. Forfeður vorir höfðu helgað dalinn með byggð sinni og land var
numið, mannabyggð fest í dalnum.
Enginn veit með
neinum sanni hvað þeir menn hétu sem fyrstir byggðu þennan dal. Sú saga er sögð
í Landnámu, að hinn fyrsti landnámsmaður héti Þorsteinn, kallaður svörfuður að
auknefni eða svarfaður. Vel mætti það vera, að sá hafi heitið Þorsteinn, sem
fyrstur byggði dalinn, og hví skyldi hann ekki hafa verið nefndur svörfuður
síðar meir, eftir dalnum sem hann nam. En dalurinn hans var kallaður eftir
ánni, sem eftir honum rennur, ánni Svörfuð, sem nú heitir Svarfaðardalsá. Hún á
nokkrar nöfnur í Noregi, landinu sem frumbyggjar dalsins komu frá. Þeir fluttu
nafnið með sér út hingað. Og ekki aðeins það, heldur mörg önnur. Þegar í
upphafi byggðar gáfu þeir nöfn öllum helztu kennileitum. Það var nauðsyn,
örnefnakerfi er hluti af hverri byggð, eins nauðsynleg og götunöfn í borg. Og
þá gripu þeir til nafna, sem þeim voru kunn að heiman og festu þau við nýja
staði þar sem þau komu heim við landslag. Þar á meðal nöfn á bæi sína, einföld
nöfn og sterk, Sakka, Vellir, Hof, Hvarf, Urðir, Grund, Tjörn, Upsir, og mörg
fleiri. Þau vitna enn um hina fyrstu menn í dalnum, bein heimild um sjálfa þá
og hugarheim þeirra.
Bæjarnöfn og önnur
örnefni eru mikill fjársjóður og sannfróðlegri en sagnir miðaldamanna um
forfeður sína fornu. Þau tala enn til vor milliliðalaust. Þau eru minjar sem
fornmenn hafa sjálfir látið efitr sig. Hið sama á við um áþreifanlega hluti,
sem geymst hafa í jörðu fornum tíma. ... þeir eru óljúgfróð vitini um líf og
menningarumhverfi manna svo langt sem þeir ná.
Dr. Kristján ræðir síðan hve einkennilegt það
sé að hvergi hafa fundist jafnmörg fornmannakuml á jafnlitlu landsvæði á
Íslandi og í Svarfaðardal. Þau séu frá söguöld, frá því fyrir 1000, þegar land
kristnaðist og „farið var að jarða dauða menn slyppa og snauða í kirkjugörðum.“
Hugmynd Kristjáns var að skrá sögu
Svarfaðardals á grundvelli þessara og þvílíkra heimilda,
og í rauninni að skrifa nýja Svarfdælu, byggða á fornleifarannsóknum, örnefnum,
leifum búsetulandslags og öðrum tiltækum gögnum. Elsta saga landsins, saga
landnámsins og byggðar fram undir 1100 verður einungis skráð með því að ráða í
þær gátur sem þessar heimildir eru. Þetta verður m.a. grundvöllur þeirrar rannsóknar
og ritunar á miðaldasögu Svarfaðardals sem verður til umræðu hér, en síðan koma
ritheimildir til sögu frá um 1100 og þær verða að sjálfsögðu notaðar með
fornleifunum við rannsókn og ritun. Ætlunin er að skrifa öðru hvoru um ýmislegt
tengt þessari rannsókn, ýmislegt það sem höfundi finnst forvitnilegt og þess
virði að deila með fleirum á meðan á rannsókninni stendur.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli