Miðaldagarðar og þrjú misgömul eyðibýli í Svarfaðardal

Tungukot (syðra) í Tungunum framan við Stólinn í Svarfaðardal

Í síðasta pistli var lofað að fjalla eitthvað um mismunandi sviðsmyndir í samfélagsþróun frá landnámi fram á 14. öld eða svo. Það verður að bíða betri tíma, því færi gafst á vettvangsferð norður í Svarfaðardal. Ég má til með að skrifa um þær athuganir sem náðist að gera á einni helgi í vorblíðunni norður þar.

Einhverjir hafa ef til vill heyrt um miðaldagarðana miklu í Svarfaðardal. Þeir eru auðséðir og auðfundnir á korta- og loftmyndavefjum eins og Google Earth eða Kortasjá Landmælinga, t.d. svokallaður Þvergarður á Tungunum beint framan við einkennisfjall Svarfaðardals, Stólinn. Þvergarðurinn gengur einmitt þvert yfir Tungurnar og hefst að austanverðu skammt frá Tungurétt, sem margir kannast við. Hann er alls 1120 metra langur og bæði hár og breiður, allt að 1,30 metrar á hæð. Rannsóknir Elínar Óskar Hreiðarsdóttur fornleifafræðings og félaga hafa sýnt að þessi garður var upphaflega hlaðinn um eða upp úr 950, en síðan endurnýjaður einu sinni, líklega tveimur eða þremur öldum síðar. Þessir voldugu garðar eru þau mannvirki frá miðöldum sem eru sýnilegust í íslensku búsetu- eða menningarlandslagi og þá er mjög víða að finna í sveitum landsins.

Snúum aftur í Svarfaðardal. Rétt þar hjá þar sem Þvergarður byrjar er að finna afar merkilegar minjar. Þar er vallargarður, sem girðir u.þ.b. eins hektara stórt tún. Sunnan til í túninu er rúst, sem á vorin sker sig úr vegna þess að þar er afar grösugt og gul sinan er mjög sýnileg í dökkum mónum. Þetta er örugglega rúst af einhverju húsi, jafnvel bæ. Minnst er á þessar minjar í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712, og talið að þarna hafi verið fornbýli, sem hafi verið kallað Tungukot. Túnið sé hins vegar „upp blásið“ og ekki megi byggja þarna aftur. Hafi túnið verið upp blásið þá er það nú gróið upp aftur, engan uppblástur er að sjá í túninu heldur berjaþúfur eins og eru um allar Tungurnar. Hins vegar virðist nokkuð öruggt að rústirnar séu miðaldarústir, úr því að Jarðabókin talar ekkert um byggð á 17. öld á þessum stað. 17. öld var öld byggðaþenslu, og víða var tekin upp byggð á þeirri öld á fornbýlum frá miðöldum, eftir því sem Jarðabókin segir. En sem sagt ekki í Tungukoti.

Eldfornt eyðibýli við Hamar í Svarfaðardal

Þá skulum við færa okkur neðar í dalinn. Þegar komið er inn í Svarfaðardal sjást nokkrir sumarbústaðir í hlíðinni vinstra megin við þjóðveginn. Á einum stað má beygja út af þjóðveginum inn á malarveg sem liggur að sumarbústöðum, og sé enn beygt er ómalarborinn slóði sem liggur meðfram vallargarði. Þessi garður er greinilegur og skýr, en hann er miklu fornlegri en garðurinn í Tungukoti. Þúfurnar hafa tekið völdin, og í húsarústunum í túninu er nær engin sina, svo langt er orðið síðan búið var þarna. Þessar rústir fann Elín Ósk fornleifafræðingur við fornleifaskráningu í dalnum. Túnið sem vallagarðurinn girðir af þarna á mörkum Hamars og Hrísa virðist vera álíka stórt og í Tungukoti, svo sem eins og einn hektari eða rúmlega það. Elín Ósk giskar á að þessar rústir gætu verið frá landnámsöld, svo fornlegar virðast þær.

Sauðárkot á Upsaströnd

Höldum nú enn norðar; alveg norður í Múla. Lengst norður á Upsaströnd, nokkru áður en vegurinn beygir inn í göngin til Ólafsfjarðar er mjög áberandi sinublettur, stór, bæði ofan og neðan við veginn. Hann sker sig mjög úr á þessum árstíma, rétt eins og sinan kringum húsin í Tungukoti. Úthaginn er allur mjög dökkur og skörp skil. Efst á bæjarhólnum, því sinubletturinn eða sinusvæðið er eyðibýli, eins og suma er ef til vill farið að gruna, er minnisvarði um síðustu ábúendur á jörðinni, Jórunni Magnúsdóttur og Símon J. Jónsson. Afkomendur þeirra hafa reist stein, en húsið á Sauðárkoti brann árið 1905 og hefur ekki verið búið þar síðan. Sinusvæðið – sem er heimatúnið á Sauðárkoti – er um 200x70 metrar að stærð eða svo, nærri tveir hektarar. Umhverfið er allt afar stórskorið og magnað, þarna er tröllsleg náttúra. Enda eru einhverjar mögnuðustu tröllasögur landsins af þessum slóðum, eins og sagan um Hálfdánarhurð í Múlanum. En þarna bjó fólk og lifði, ól upp sín börn og sá þau eignast börn sjálf, og svo framvegis.

Þessi þrjú misgömlu eyðibýli eru afar forvitnileg, hvert á sinn hátt. Raunar er Sauðárkot eina býlið af þessum þremur sem við vitum með vissu að var býli, en það er mjög líklegt að búið hafi verið á Tungukoti og ónefnda eyðibýlinu á mörkum Hamars og Hrísa. Við höfum það fyrir satt þar til annað kemur í ljós.