Ari fróði segir í Íslendingabók sinni eitthvað á þá leið að
landið hafi verið albyggt 60 vetrum eftir fund þess. Fræðimenn hafa mikið deilt
um það hvort Ari fróði hafi hér átt við að landið væri albyggt fólki, svo mörgu
að fleiri hafi ekki getað búið þar, eða hvort meint sé að landið hafi verið að
fullu komið í eigu einhverra ákveðinna aðila. Allt land hafi verið orðið hluti
af einhverri jörð.
Ekki hefur enn verið skorið úr þessari deilu. Eins og fram
kom í síðasta pistli hafnaði fræðimaðurinn Ólafur Lárusson þeirri skoðun þegar
um 1930 að landið hafi verið albyggt fólki þegar 60 árum eftir landnám og
studdi það mörgum rökum. Hafa sagnfræðingar að mestu haldið sig við skilning
Ólafs síðan, að minnsta kosti hefur enginn gert tilraun til að endurreisa þá
hugmynd að landið hafi verið byggt 60 000 íbúum þegar um 965, eins og Björn M.
Ólsen hélt fram upp úr 1910 og Ólafur var að mótmæla.
Ari fróði ritaði Íslendingabók skömmu eftir 1100, nánar
tiltekið eftir 1122. Á milli 930 og 1122 eru nærri 200 ár. Frá landnámi og til
1000 eða svo voru alls engar ritheimildir skráðar á landinu, og það var ekki
fyrr en upp úr 1050 eða svo, að læsir og skrifandi menn yrðu nokkurn veginn
aðgengilegir, eftir að kristni og kirkja var búin að festa sig í sessi. Afar fá
skjöl eru hins vegar varðveitt frá 11. öld og í rauninni hefst ritöld ekki hér
á landi fyrr en um 1100. Að minnsta kosti eru varðveittar ritheimildir nær
engar frá því fyrir 1100.
Hvernig gat Ari fróði þá vitað hvort landið hafi verið
albyggt um 930? Stutta svarið við þeirri spurningu er að það gat hann ekki haft
neina hugmynd um, hvorki hvort landið var fullnumið af fólki svo fleiri gátu
ekki lifað af því, né hvort allt land var þá komið í eigu einhvers ákveðins
aðila. Fullyrðing hans er algerlega marklaus og ekki studd neinum
samtímaheimildum. Rannsóknir mannfræðinga á munnlegri geymd sýna að ekkert mark
er takandi á slíkum fullyrðingum byggðum á munnlegri geymd út frá fræðilegum
sjónarhóli.
Málið er því leyst, deilan er til lykta leidd: Það er ekkert
mark takandi á Ara fróða hvað varðar stöðu byggðar á Íslandi um 930. Álíka
mikið mark er takandi á riti því sem kallast Landnáma og lengi var talin geyma
allan sannleik um upphaf byggðar á Íslandi. Landnemar hefðu verið 400, námu
ákveðið landsvæði sem er nákvæmlega tiltekið um allt land, settust að á tilteknum
bæjum og ég veit ekki hvað og hvað.
Ef ekkert er að marka Ara fróða hvað varðar upphaf byggðar
þá er enn minna að marka Landnámu. Hún er nefnilega rituð enn síðar en
Íslendingabók. Um 1200 hófst ritun Íslendingasagna, sem ganga upp í Landnámu, þannig
að samræmi er milli frásagna um landnám í Íslendingasögum annars vegar og
Landnámu hins vegar (nema í Svarfaðardal, þar sem Svarfdæla greinir öðru vísi
frá landnámi en Landnáma) en þekktar Landnámugerðir eru einmitt taldar ritaðar
á seinni hluta 13. aldar. Um 1270 voru 400 ár liðin frá því að landið var
numið, og má rétt ímynda sér hversu áreiðanlegar sagnir um landnámsmenn voru þá
orðnar.
Landið var hins vegar í byggð um 930, um það er engum blöðum
að fletta. Landnám hófst um 870, í síðasta lagi. Fjölmiðlar eru mjög duglegir
að birta fréttir um fornleifafræðinga sem hafa komist að því að landið hafi
verið komið í byggð fyrir 870, og má vel vera að fólk hafi verið hér á ferð
eitthvað fyrir 870. Þetta hefur þó enn ekki hlotið almenna viðurkenningu í
fræðasamfélaginu.
Það fræðilega vandamál sem rætt hefur verið á grundvelli
ummæla Ara fróða er að sjálfsögðu fullgilt fræðilegt umfjöllunarefni. Það er mikilvægt
að átta sig á því hversu hratt landið byggðist og hver fólksfjölgun var á
fyrstu öldum Íslands byggðar, og raunar alveg þangað til farið var að telja
fólk á vegum ríkisvaldsins árið 1703. Æ meiri gögn hafa verið að koma í ljós
hvað þetta varðar eftir því sem fornleifafræðirannsóknum og rannsóknum á
fornvistfræði hefur fleygt fram, en það breytir því ekki að staðhæfing Ara fróða
hefur ekkert sjálfstætt fræðilegt gildi sem heimild um stöðu byggðar 60 árum
eftir landnám.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli