Íbúafjöldi á Íslandi í fornöld, og líka í Svarfaðardal

Talsverður fjöldi Svarfdælinga hefur fundist í hinum ýmsu kumlum í sveitinni. Rúmlega tugur kumlateiga eða kumlastaða hefur fundist, með allt að 13 manns lögðum til hinstu hvílu. E.t.v. þekkjum við hinstu legstaði 75-100 10. aldar Svarfdælinga eða svo. Nýjar aldursgreiningar úr kumlum á Dalvík benda til að kumlin þar séu líklega frá síðari hluta 10. aldar, en áður höfðu niðurstöður bent til að þau væru sennilega frá því um 920.

Í kumlunum er að finna mun fleiri karlmenn en konur og þar er engin börn að finna. Slík ójöfn skipting kynja og milli aldursskeiða er vel þekkt frá kumlum á Norðurlöndum og því líklegt að konur séu færri í gröfunum en bjuggu í raun í dalnum á 10. öld. Mannfjöldinn í kumlunum bendir því til þess að talsverður íbúafjöldi hafi verið í Svarfaðardal, að minnsta kosti þegar komið var fram á 10. öld. Það hafi verið búið á að minnsta kosti 10-12 jörðum og um 1000 höfðu þrjár til fjórar kynslóðir búið í dalnum, ef landnámið þar var um eða upp úr 870.

Íbúatala á hverri jörð á miðöldum er ekki þekkt nákvæmlega. Talið hefur verið að í 10. aldar skála í Reykjavík hafi búið 6-8 manns, eftir því sem Orri Vésteinsson gerir ráð fyrir. Í Reykjavík voru fleiri en eitt íbúðarhús á 9. og 10. öld, og nýir fornleifafundir þar sýnast benda til að þar hafi jafnvel getað verið dálítið þorp. Álit fornleifafræðinga er að í hverju heimili hafi þó ekki verið fleiri en þetta 6-8, í mesta lagi 5-10. 

Heimildir um búskaparumsvif í Svarfaðardal benda einna helst til að á síðari hluta 10. aldar, kannski um og upp úr 950 hafi að minnsta kosti 10-15 jarðir verið í byggð. Ef til vill hafa sums staðar verið tvíbýli eða jafnvel fleiri býli, kannski sérstaklega á Upsum og þar í grennd, því nokkuð algengt var á landnámsöld að menn byggju í smáþorpum með allt að 4 íbúðarhúsum. Það geta því hafa verið 10-20 fjölskyldur í heild. Ef í hverri fjölskyldu voru 6-8 manns var íbúafjöldinn á bilinu 60-160. Þetta er allnokkuð samfélag.

Margir sagnfræðingar hafa fjallað um það hversu margir íbúar hafi verið á Íslandi á miðöldum. Það gerði Jón Sigurðsson forseti m.a. og hélt að íbúar hefðu verið um 100.000 um 1100. Björn M. Ólsen gerði ráð fyrir að íbúar hefðu verið um 60.000 um 965, um 78.000 rúmri öld síðar og um 72.000 um 1311. Björn ritaði um þessi mál í upphafi 20. aldar og byggði áætlanir sínar á tveimur bændatölum sem varðveist hafa frá miðöldum. Það fyrra er frá því um 1100 og er það ,m.a. að finna í Íslendingabók Ara fróða. Niðurstöður sínar um íbúafjölda um 1100, nánar tiltekið 1095, fékk Björn með því að margfalda fjölda þingfararkaupsbænda um 1095 með hlutfalli milli skattbænda og heildaríbúafjölda á 19. öld.

Almenn hugmynd alveg fram til 1920 eða svo var að íbúar hefðu verið mjög margir strax í upphafi landnáms, og var það byggt á orðum Ara fróða í Íslendingabók um að landið hefði orðið albyggt á 60 árum. Menn trúðu þeim orðum, líkt og menn tóku Íslendingasögunum sem sönnum frásögnum um landnámið og atburði á

Ólafur Lárusson ritaði um þessi mál á 3. og 4. áratug 20. aldar og taldi að hugmyndir um þetta mikinn mannfjölda á miðöldum stæðust ekki. Hann taldi að áætlun Björns M. Ólsen um mannfjölda út frá þingfararkaupsbændatali 1095 stæðist ekki, því forsendur hefðu verið allt aðrar um 1100, miklu fleiri sjálfseignarbændur þá en á 19. öld, og fleira taldi hann til. Hann taldi að íbúar hefðu sjaldan orðið fleiri á Íslandi en 50.000, en að mjög erfitt væri að áætla tölu íbúa á miðöldum. Hann var algerlega ósammála þeirri hugmynd að íbúar hefðu verið flestir í upphafi en síðan farið fækkandi. Ólafur rakti byggðaþróun í Laxárdal eftir ritheimildum (sem enginn trúir nú) og notaði þá rakningu til að rökstyðja þá hugmynd að íbúum hefði fjölgað smám saman á 10. og 11. öld.

Nýjar áætlanir um þetta mál hafa ekki verið margar, en þó tóku þeir Thomas McGovern og Orri Vésteinsson sig til og rituðu um mannfjölda á landnámsöld út frá viðamiklum rannsóknum sínum á landnámsbyggð í Mývatnssveit. Þeir telja að íbúar hafi verið um 24.000 á 10. öld. Um þetta var fjallað í tímariti og umsagnir um áætlun þeirra birtar, og voru ekki allir fræðimenn sem tjáðu sig sammála áliti þeirra. Engu að síður verður að teljast kominn tími til að endurskoða fornar áætlanir, sem eingöngu byggðu á gögnum sem menn trúa ekki lengur, en nú eru komnar miklar fornleifarannsóknir á mörgum sviðum sem gefa tilefni til endurskoðunar.