Í síðasta pistli var örlítið vikið að stöðu
einokunarverslunarinnar á Íslandi á 18. öld, og verslun Dana á Íslandi á 19.
öld. Minnst var á heimildir um verslun frá 18. öld. Til eru alveg óvenjulegar
heimildir frá árabilinu 1759-1763, sem sýna verslun allra heimila sem yfir
höfuð stunduðu verslun við kaupmenn, á öllum höfnum á öllu landinu. Þetta eru
100 þykkar og stórar bækur, sem geymdar eru í Rigsarkivet eða
Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn. Þessar bækur eru á safninu kallaðar
Krambodbøger, Krambúðarbækur.
Þar má sjá verslun á Hofsósi og Húsavík, Vestmannaeyjum og
Eyrarbakka, Vopnafirði og Djúpavogi, Akureyri og Keflavík, og öllum hinum höfnum
einokunarverslunarinnar. Hver viðskiptavinur, bóndi, bóndakona eða vinnufólk,
hefur eina síðu á hverju ári, og þar er fært inn hversu mikið viðkomandi bóndi
kaupir og selur. Innkaupin eru yfirleitt yfirgnæfandi mjöl, langmest rúgmjöl.
Kvarttunna er algeng, einnig hálftunna af rúgi og ef menn eru sérlega vel
fjáðir þá er það heiltunna, og þá stundum líka eitthvað af hveiti. Eftir því
sem menn eru betur stæðir eykst verslunin og fjölbreytni varningsins sem er
keyptur líka. Menn kaupa sápu, timbur, brennivín, tóbak, skonrok, veiðarfæri,
hefla, pappír og fleira.
Einn prestur í Skagafirði, Sigfús Sigurðsson á Ríp í
Hegranesi, átti dóttur og keypti handa henni föt á dúkkuna hennar. Þetta er
skráð í Krambúðarbókinni á Hofsósi sem „dukketøj“. Ekki
er hægt að lýsa slíkum kaupum öðru vísi en því að þetta hafi verið lúxusneysla,
óvenjulegt hefur verið fyrir litla stelpu í íslenskri sveit að geta klætt
dúkkuna sína í föt úr búðinni, líklega fínan kjól eins og þeir tíðkuðust í
útlandinu um 1760. Þetta gefur líka innsýn í samband prestsins við dóttur sína,
honum hefur líklega þótt undur vænt um litlu stelpuna sína.
Séra Sigfús var þá um þrítugt, átti konu og tvö börn, og
þrennt vinnufólks var á heimilinu. Þar var líka einn ómagi. Athygli vekur mikið
magn af víni og koníaki sem presturinn keypti í einokunarversluninni á Hofsósi.
Ekki er víst að Sigfús eða kona hans hafi verið drykkjufólk, þótt prestar hafi
í gamla daga verið þekktir fyrir það að þykja sopinn góður. Líklegra er að
presturinn hafi viljað geta boðið gestum og gangandi í staupinu, kannski eftir
messu á sunnudögum, kannski við önnur tækifæri.
Til að fjármagna dúkkufatakaupin og önnur kaup seldi Sigfús
sauði. Þeir voru mikilvægasti hluti þeirrar framleiðslu sem hægt var að leggja
inn í verslunina, en líka var þar lagt inn talsvert af ullarafurðum, sokkum,
vettlingum og peysum sem prjónuð voru á bænum. Prjónaskap lærðu Íslendingar af
þýskum kaupmönnum og sæförum á 16. öld, líklega kaupmönnum frá Hamborg, en á
16. öld var Ísland afar mikilvægt Hamborgurum. Stór hluti verslunar þeirra var
þá við landið og mikil umsvif í kringum Íslandsverslun í borginni. En það er
annað mál.
Búið hjá séra Sigfúsi á Ríp var að líkindum ekkert smábú.
Þar voru árið 1713 sex kýr, tvö naut, 67 ær, 46 sauðir og hvorki fleiri né
færri en 19 hestar, eins og vera ber í Skagafirði. Líklega var búið álíka stórt
um 1760. Varningurinn sem lagður var inn í versluninni var miðað við þetta
fremur takmarkaður að magni. Aðeins lítill hluti af framleiðslu búsins var
lagður inn, og í heildina var neysla heimilisins af matvörum úr versluninni,
t.d. rúgbrauði, mjög lítil miðað við heildarneysluna.
Árið 1761 voru 371 heimili í Skagafirði, og þar af versluðu
224 við einokunarverslunina. 147 heimili versluðu alls ekki neitt. Verslun
flestra þessara heimila var líkari verslun nágranna Sigfúsar á Ríp, Salbjargar
í Vatnskoti, sem lagði inn einn sauð eða eitthvað smávegis af prjónlesi, og
fékk í staðinn hálfa tunnu af rúgi. Verslun hennar taldist upp á 24 fiska, á
meðan Sigfús verslaði fyrir 3 eða 4 fiskhundruð (eitt fiskhundrað taldist 120
fiskar), eða u.þ.b. tuttugu sinnum meira en Salbjörg.
Verslun Sigfúsar var þó ekkert á við verslun manna eins og
sýslumannsins í Skagafirði, Jóns Snorrasonar, sem verslaði við
konungsverslunina á Hofsósi fyrir 124 fiskhundruð. Verslun hans, Hólastóls og
biskupsins sjálfs nam alls 425 hundruðum, á meðan verslun allra bænda í
Skagafirði, nærri 400, nam rétt tæplega 800 hundruðum, 794 hundruðum nákvæmlega
tiltekið. Þetta sýnir vel eðli verslunarinnar, hún var að stórum hluta í höndum
örfárra aðila, en flesta bændur skipti hún litlu máli. Þetta breyttist svo
heldur betur á 19. öld.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli