Frá ráðstefnu um hungursneyðir í Turku

Í síðustu viku kom ég frá Finnlandi, þar sem ég sat alþjóðlega ráðstefnu um hungursneyðir. Þáttakendur komu víða að, en voru flestir frá Írlandi, Íslandi, Svíþjóð, Finnlandi og Eistlandi. Fluttir voru fyrirlestrar um rannsóknir á hungursneyðum í þessum og fleiri löndum, t.d. á Krít, Indlandi og víðar. Ráðstefnan stóð í þrjá daga og var bæði fróðleg og skemmtileg. Hún var haldin í Turku, sem á sænsku nefnist Åbo. Turku er hin forna höfuðborg Finnlands og stendur á fallegum stað við ána Aurajoki.

Áhugi íslenska hópsins beindist að rannsóknum á hungursneyðum á Íslandi á 17. og 18. öld. Við fluttum erindi um hungursneyðarnar 1696-1701 og 1752-1759, sem undirritaður flutti, og um hungursneyðina í Móðuharðindunum, sem Ólöf Garðarsdóttir flutti. Erindi hennar var eins og vænta mátti stórfróðlegt og forvitnilegt. Hún benti t.d. á að fleiri karlmenn hefðu látist í hungursneyðum á Íslandi en konur, bæði í Móðuharðindum og öðrum harðindum á 18. öld. Þá kom fram í erindi hennar að áhrifin af Móðuharðindum hefðu verið langmest á tveimur svæðum, annars vegar í eldhéraðinu, Vestur-Skaftafellssýslu, og hins vegar í héruðum norðan lands, Þingeyjarsýslu, Eyjafjarðarsýslu, Skagafjarðarsýslu og Húnavatnssýslu. Á þessum svæðum dó mestur hluti bústofns og fjöldi fólks varð að flýja þessi héruð. Margt þeirra féll úr hungri eða dó úr hungursóttum.

Guðmundur Jónsson sagnfræðingur flutti erindi þar sem hann gaf yfirlit yfir söguritun um hungursneyðir á Íslandi og kenningar á þessu sviði. Það var inngangserindi ráðstefnunnar.

Rannsóknin á hungursneyðinni 1696-1701 er skammt á veg komin, en frumniðurstöður eru mjög áhugaverðar. Þess ber að geta að hungursneyðin á Íslandi á þessum tíma var síður en svo eina hungursneyðin í Evrópu á þessum tíma. Hungursneyðir voru um alla norðanverða Evrópu, í Skotlandi, Noregi, Svíþjóð, Finnlandi, Eistlandi og líklega Rússlandi á áratugnum 1690-1700. Sama gildir um hungursneyðina 1602-1605, sem var af völdum eldgoss í Perú, hún geisaði um alla Norður-Evrópu og mun hafa verið enn verri en sú um aldamótin 1700.

Meðal heimilda um hungursneyðina 1696-1701 á Íslandi eru annálar, en fjallað er um vitnisburð þeirra í ritum þeirra Hannesar Finnssonar, Mannfækkun af hallærum frá 1796, og í riti Þorvaldar Thoroddsen, Árferði á Íslandi í þúsund ár. Einnig hefur Lúðvík Kristjánsson fjallað um fiskbrestinn sem varð 1685-1702 í grein frá 1701. Það var óvenjulegur fiskbrestur sem jók til mikilla muna á neyðina.

Ein heimild um hungursneyðina hefur þó lítið verið athuguð fram að þessu, en það er Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. Þar eru taldar upp allar jarðir sem fóru í eyði á harðindaskeiðinu 1685-1702. Þegar þessi heimild er athuguð og dreifing eyðibyggðarinnar athuguð, kemur fram afar óvænt mynstur. Eins og stendur er aðeins búið að taka saman tölur úr þremur sýslum norðan lands, Þingeyjarsýslu, Eyjafjarðarsýslu og Skagafjarðarsýslu, en einnig úr Ísafjarðarsýslu og Árnessýslu.

Skemmst er frá því að segja að dreifing eyðibyggðarinnar sem skráð er í Jarðabókinni sýnir mjög óvænt mynstur. Nær engar jarðir fóru í eyði í Ísafjarðarsýslu, sem þó var umflotin ísi mörg þessara harðindaára. Hins vegar fóru margar jarðir í eyði í sýslunum þremur norðan lands, en það gerðist fyrst og fremst í nokkrum hreppum, þeim sem lágu yst og nyrst, á Skaga, í Fljótum, Siglufirði og Ólafsfirði, og á Melrakkasléttu og í Þistilfirði. Nær engar jarðir fóru í eyði í innsveitum norðanlands, en Norðurland var þó eins og Ísafjarðarsýsla umflotin ísi og þar geisuðu miklir kuldar. Það hafði hins vegar lítil áhrif á byggð í innsveitum norðan lands, sem er mjög athyglisvert og krefst að sjálfsögðu frekari rannsókna. Einnig er athyglisvert hversu gjörólíkt þetta mynstur er afleiðingum Móðuharðinda, þegar innsveitir Norðurlands urðu mjög hart úti.

Um 1700 fóru hins vegar fjöldi jarða í eyði í Árnessýslu, í hlýjustu sveitum landsins, sérstaklega í efri hluta Árnessýslu, Hreppum, Biskupstungum og Grímsnesi. Þetta eru líka mjög óvæntar niðurstöður, því þrátt fyrir mikinn kulda þá var ísinn ekki eins þrálátur við suðurströndina og fyrir vestan, norðan og austan. Þar gæti fiskbresturinn hafa komið inn í.

Þessar frumniðurstöður gefa sem sagt sannarlega tilefni til að halda áfram rannsóknum á hungursneyðinni 1696-1701 og öðrum hungursneyðum á 17. og 18. öld. Þessar rannsóknir hafa verið mjög vanræktar síðan Hannes Finnsson skrifaði Mannfækkun af hallærum 1796.