Hér á svarfdælsku miðaldabloggi hefur heldur verið lítið að
gerast undanfarið, enda nóg að gera við að ganga frá bók um svarfdælskar
miðaldir. Hún er nú á leið í prentun og kemur út fyrir jól.
Hugmyndin er að taka þráðinn upp að nýju, en með nokkuð öðru
sniði: Ramminn verður stærri, bloggið mun leika lausum hala og verða meir
almennt sagnfræðiblogg, vettvangur fyrir ýmsar vangaveltur höfundar á þessu
sviði. Svarfaðardalur verður svo sem auðvitað aldrei fjarri og vonandi verður
tilefni til að fjalla um svarfdælska sögu með ýmsum hætti - að minnsta kosti
tengja byggðarlagið inn í umræðuefnið hverju sinni.
Höfundur er þáttakandi í verkefni sem fjallar um sambúð
manns og umhverfis í Mývatnssveit. Þetta verkefni er þverfaglegt sem kallað er,
þ.e. þeir fræðimenn sem eru í rannsóknarhópnum koma hver úr sínu fagi,
bókmenntafræðingurinn Viðar Hreinsson, fornleifafræðingurinn Megan Hicks,
veðursagnfræðingurinn Astrid Ogilvie og vistfræðingurinn Ragnhildur
Sigurðardóttir auk undirritaðs. Meðal þess sem til athugunar er má telja
votlendi umhverfis Mývatn og sérstaklega votlendið sunnan við Mývatn sem
nefnist Framengjar. Þetta tengir sögu Mývatns við sögu Svarfaðardals, því
votlendi var líka mikilvægt í svarfdælskri sögu. Svarfdælingar geta þó ekki
státað af áveitukerfi eins og Mývetningar, en Benedikt Sigurðarson frá
Grænavatni sýndi okkur ýmsar leifar þess í vettvangsferð rannsóknarhópsins
norður til Mývatns seint í ágúst.
Mývargurinn var óvenju friðsamur og meinlaus og við gátum
því í góðum friði og góðu veðri skoðað votlendið sunnan við Mývatn, gulstörina
þar og tekið sýni af gróðrinum til frekari athugana. Benedikt sýndi okkur
leifar af stíflum sem notaðar voru til að stýra rennsli Krákar og veita vatni
hennar á engjalöndin. Áveiturnar voru í notkun langt fram á 20. öld. Síðan
fórum við á skjalasafnið á Húsavík og skoðuðum mývetnsk, handskrifuð héraðsblöð
frá upphafi 20. aldar. Þar kemur skýrt fram hvað Mývetningar töldu votlendið
mikilvægt í búskap sínum.
Það sem hvað mesta athygli hefur vakið okkur fræðinganna í
hópnum er það hversu gríðarlegur vöxtur var í mývetnsku efnahagslífi á 19. öld,
svo sem eins og víða annars staðar á landinu á þeim tíma. Þetta kom meðal
annars fram í stóraukinni nýtingu votlendis til útheysgerðar. Heimildir frá 18.
öld sýna hins vegar að heldur var lítið að gerast og dauft yfir mannlífi í
Mývatnssveit á þeirri öld. Andstæðan við 19. öldina virðist við fyrstu sýn vera
nokkuð skörp, en vera má að það sé missýning og nánari athugun gefi til kynna
einhverjar þær hræringar, sem á 19. öld gátu af sér einhverja öflugustu
félagshreyfingu sem komið hefur fram hér á landi.
Á 18. öld var einokunarverslunin við lýði hér á landi og
miklar heimildir til um verslun bænda við hana, þar á meðal verslun Mývetninga.
Greining á þessum heimildum sýnir að einokunarverslunin var ef til vill fyrst
og fremst tæki í höndum íslensku yfirstéttarinnar, landeigenda, til að koma
ullar- og prjónavörum og fiski sem þeir fengu greiddar í landskuld í verð. Þáttaka
almennra bænda í versluninni var afar lítil, stundum engin. Mývetningar tóku
hins vegar nokkuð almennt þátt í versluninni, sem er ein vísbending um að ef
til vill hafi síðari hræringar verið byrjaðar að láta á sér bæra. Verslun
þeirra var alls ekki mikil frekar en annarra bænda.
Á 19. öld breyttist þetta allt. Þá hljóp mikill vöxtur í
verslun með hvers konar afurðir frá Íslandi, og meðal annars sauðfjárafurðir
Mývetninga, allt frá um 1820. Athyglisvert er að það gerðist allt undir
ægishjálmi danskra verslunarfyrirtækja, sem einokuðu verslunina hver á sínu
landsvæði. Í Þingeyjarsýslum var það fyrirtækið Örum og Wulff sem bæði stýrði
vextinum og naut góðs af honum. Bændur nutu þess líka, en ekki í þeim mæli sem
þeim fannst að hægt væri; því hófst hreyfing gegn danska valdinu sem lauk með
því að dönsku fyrirtækin misstu tökin og kaupfélög bændanna sjálfra tóku
verslunina yfir.
Á þessum tíma var dauft yfir íslenskri yfirstétt, sem hafði
misst spón úr aski sínum. Dönsku verslunarfyrirtækin rökuðu til sín gróða en
lágar landskuldir voru einu tekjur og lélegt hlutskipti íslensku
landeigendastéttarinnar. Líklega hefur danska valdið á Íslandi aldrei verið
sterkara en einmitt á þessum tíma, 1820-1880, og Ísland aldrei nær því að vera
nýlenda Dana en þá. Þetta þarf að kanna nánar, en ég varpa þessu fram hér til
umhugsunar, þetta er ennþá tilgáta.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli