Á ferð um Skaftafellssýslur og Suður-Múlasýslu – um korn, garða og dramatískt búsetulandslag

Ég hef undanfarið verið á ferðalagi með fjölskyldunni og leiðin lá um Suðurland, austur til Egilsstaða. Við fórum um Eyjafjallasveit, Meðallandssand og sáum Þykkvabæjarklaustur í fjarlægð á sléttunni. Með sínum nýfundnu rústum, og Steinunn Kristjánsdóttir fornleifafræðingur segir mér að nú sé komin staðfesting fyrir því að tvær kirkjur hafi verið á staðnum, það blasi við öllum sem lesa vilja í útgáfu af athugasemdum Árna Magnússonar um Þykkvabæjarklaustur í tímaritinu Blöndu. Sóknarkirkja og klausturkirkja.

Rétt áður höfðum við ekið um Mýrdalinn, þar er bærinn Ketilsstaðir þar sem fornleifafræðingurinn Garðar Guðmundsson fann og rannsakaði miðaldaakra sem hvergi er fjallað um í rituðum miðaldaheimildum. Annars er mikið fjallað um akra í ritheimildum miðalda, og mest í skjölum frá 14. öld, sem á að hafa verið köld og vond við korn. Bæði samtímaheimildir og rannsóknir Garðars sýna að kornrækt var í fullum gangi á öllu Suður- og Vesturlandi á 14. öld, sums staðar sem stórrekstur. Dæmið gjörbreyttist á 15. öld, þá eru nær engar heimildir um kornrækt, hvorki úr rituðum heimildum né úr fornleifarannsóknum. Sú öld var annars hlýrri en sú 14., og ástæðan fyrir þessari miklu breytingu getur varla verið önnur en vinnuaflsskortur og breytingar í landbúnaði eftir mannfall í Svarta dauða.

Á Ketilsstöðum sáum við merki um garða, og víðar í Mýrdalnum, forna garða frá því fyrir nútímavæðingu, sem oft eru miðaldagarðar. Girðingar þess tíma. Svona garða sáum við öðru hvoru alla leiðina austur, sérstaklega umhverfis sveitabæi, eins og á Síðu, við Núpsstað, í Suðursveit, Lóni, í sveitinni umhverfis Berunes við Berufjörð og svo fundum við einn bút á Norðfirði, í friðlandi bæjarbúa. Þar var greinilegur garður, líklega miðaldagarður, á mjög skemmtilegum stað, þar sem þröngt er milli sjávarhamra og hamraveggs örlítið ofar sem girðir af gróðurlendisspildu við hafið þar sem hentugt hefur verið að geyma fé. Garðurinn er örstuttur, mjög fornlegur, en á besta stað til að girða svæðið af og koma í veg fyrir að fé kæmist þaðan.

Svæðið á milli Fljótshverfis og Suðursveitar er líklega það landssvæði hérlendis sem lent hefur í hvað mestum skakkaföllum af völdum náttúruhamfara. Það eru sem sagt Öræfin og svæðið umhverfis Breiðamerkurjökul. Alveg frá 1218 má rekja landbúnað í næstu sveitum við hliðina, Síðu og Meðallandi, í skjölum og gróskan lýsir af hverju skjali. Það eru jarðeignir Kirkjubæjarklausturs og Þykkvabæjarklausturs sem eru svo vel skráðar og þekktar og um þær og rekstur þar á fjölda jarða vitað frá því snemma á miðöldum. Á Síðu varð að vísu gríðarlegt áfall árið 1783 þegar Skaftáreldar hófust, en þó kemst það ekki í hálfkvisti við það áfall sem Öræfin urðu fyrir árið 1362 þegar Öræfajökull gaus. Öræfi fengu það nafn þegar þau byggðust aftur eftir gosið. Fyrir þann tíma hét sveitin Litla-Hérað, og ekki er alveg ljóst hvað jökullinn hét á þeim tíma, en eitthvað hefur fjallið heitið, því það gnæfir yfir umhverfið og blasir við öllum sem um fara (nema að það sé þoka eða lágskýjað, kannski hefur verið lágskýjað allar miðaldir og fjallið aldrei sést).

Kirkjustaðurinn í Litla-Héraði hét Rauðalækur og fór í eyði í gosinu, og byggðist aldrei upp aftur. Annar nafnfrægur staður á þessum slóðum er Svínafell, sem mikið er sagt frá í Sturlungu, og hann er enn í byggð.

Þá voru í sveitinni milli 30 og 40 bæir og þeir fóru allir í eyði. Þegar sveitin byggðist aftur upp hét hún Öræfi og bæjirnir voru mun færri. Tveir þeirra bæja sem fóru í eyði 1362 hafa verið grafnir upp og annar þeirra, Gröf, hafði minjar um kornrækt, ég hef ekki lesið skýrsluna um hinn bæinn, þann sem Bjarni Einarsson gróf upp. Það er væntanlega fróðlegur lestur. Og þarna eru líka margir fleiri miðaldabæir í jörðu og bíða eftir rannsókn.

Svæðið umhverfis Breiðamerkurjökul er óvenjulegt að því leyti að þar hafa jarðir farið í eyði vegna framrásar skriðjökla, síðast seint á 19. öld þegar Fjall, vestasti bær í Suðursveit fór í eyði. Nú er öldin önnur, og æ meira land kemur undan jökli.

Byggðin á þessum slóðum, alveg frá Mýrdal og austur úr þar til komið er á Fljótsdalshérað, er sérkennileg að því leyti að víða eru mikil hrjóstur, eyður í byggðina og tómlegt. Svo koma allt í einu eins og eyjar eða vinjar í mörkinni, eins og Öræfi, Suðursveit og Hornafjörður, svæðið í kring um Berunes, Breiðdalur, Norðfjörður. Þar er búsetulandslag eins og víða á Suðurlandsundirlendinu, í Borgarfirði eða á Norðurlandi, samfelld tún og býli við býli, maður þekkir sig í sveit.

Um samfélag 9.-11. aldar og söguritun miðaldamanna

Íslendingasögur tengdar Svarfaðardal fjalla eins og aðrar Íslendingasögur um valdabaráttu á 9.-11. öld. Eins og einn fræðimaður á þessu sviði orðar það, þá trúðu þeir 13. og 14. aldar menn sem skrifuðu þær því að þær væru sannar, og nákvæm frásögn af því sem gerðist. Sögurnar höfðu viðspyrnu í Íslendingabók Ara fróða (sá sem sagði að „hafa skal það sem sannara reynist“) og frásögnum hennar af fyrstu öldunum, og Landnáma var saminn þannig að hún gekk hvergi í berhögg við Íslendingasögurnar, sögurnar gengu upp í Landnámu (kannski óþarflega vel). Þær hafa að líkindum haft sjálfstæð áhrif í valdabaráttu 13. og 14. aldar, lærdómar hafa verið dregnir af þeim í valdabaráttu aldarinnar.

Vandamálið er bara að sögurnar gefa örugglega ekki rétta eða jafnvel góða mynd af framvindu mála á 9.-11. öld, hvorki hvað varðar atburðarás né samfélagsmynd. Þetta er okkur ljóst nú á tímum. Það er ómögulegt að treysta þeim sem sögulegum heimildum um atburði 9.-11. aldar. Annað mál er að þær gætu innihaldið einhver sannleikskorn, t.d. varðandi ættfræði, eða jafnvel heilar héraðssögur. Landnáma gæti innihaldið eitthvað slíkt, sérstaklega Frum-Landnáma, samkvæmt nýjasta mati fræðimanna. Sérstaklega virðist athygli manna hafa beinst að þætti um Austfirði, sem geymst hefur í einni útgáfu Landnámu og virðist nálægt þessari svokölluðu Frum-Landnámu, að því er Dr. Helgi Þorláksson greindi frá í erindi í Háskóla Íslands í lok maí.

Íslendingasögurnar og Landnáma gefa mynd af samfélagi sem enn var í mörgum þáttum við lýði þegar farið var að rita samtímasögur, seint á 12. öld og þeirri 13. Samkvæmt sögum um atburði 12. aldar, svo sem Þorgils sögu og Hafliða og Guðmundar sögu dýra, var valdið í samfélaginu í höndum goða. Ljóst virðist að sums staðar hafi öll goðorð í sumum héruðum þá þegar hafa verið komin í eigu einnar ættar, svo sem í Árnesþingi og Skaftafellsþingi. Í öðrum héruðum, eins og Eyjafirði, var valdið á 12. öld sundrað milli margra goða - samkvæmt Guðmundar sögu dýra - en bæði í Ljósvetninga sögu og Valla-Ljóts sögu eru merki um að héraðssameining hafi orðið seint á 10. öld í Eyjafirði undir valdi Guðmundar ríka á Möðruvöllum í Eyjafirði. Eyjólfur sonur hans tók við völdum af honum og hélt þeim um sína daga. Þeir feðgar höfðu tvö goðorð. Eftir þeirra daga sundraðist ríkið hins vegar á ný (meðal afkomenda Eyjólfs voru Sæmundur fróði og Ketill biskup). Eins og þekkt er kemur Guðmundur ríki á Möðruvöllum víða við sögur og miklar líkur eru á því að hann hafi verið söguleg persóna. Engin samtímaskjöl vitna hins vegar um tilvist hans.

Svipuð þróun varð t.d. í Rangárþingi nokkru síðar, þar náði Jón Loftsson héraðsvöldum og öllum goðorðum á 12. öld og Sæmundur sonur hans hélt þeim um sína daga, en síðan missti ættin smám saman áhrif í átökum Sturlungaaldar. Ættin kallaðist Oddaverjar.

Það er semsagt auðveldlega hægt að gera því skóna að einhvers konar samhengi hafi mögulega verið milli myndar 12. aldar samtímaheimilda af goðavaldi og þess konar höfðingjavalds sem við lýði var fyrir 1100. Það er meira að segja mjög líklegt að margir þættir þess höfðingjavalds sem komnir voru fram á 12. öld hafi verið við lýði á þeirri 11. Meiri spurning er með valdakerfi 10. aldar, sérstaklega framan af, þá var samfélag og stjórnkerfi enn í mótun, íbúar ef til vill ekki mjög margir og því ekki mörgum að stjórna eða úr miklu að moða fyrir valdagráðuga menn.

En hvernig ríktu þessir 11. aldar goðar eins og Guðmundur ríki? Áttu þeir jarðir, réðu þeir yfir leiguliðum og innheimtu tekjur af jörðum? Því heldur Ljósvetninga saga fram. Ég hef á öðrum stað blákalt sagt að það hafi ekki skipt máli á þessum tíma hvort jörð hét sjálfseignarjörð eða var formlega í eigu einhvers höfðingjans sem leigði hana út. Það sem skipti máli voru persónuleg tengsl milli höfðingja og bónda. Bóndinn þurfti vernd, og hana veitti höfðinginn. Á móti veitti bóndinn höfðingjanum stuðning, sem gæti að hluta til hafa verið í formi landskuldar og greiðslu kúgildaleigna, og að hluta til þannig að bóndinn studdi höfðingjann í átökum.

Þannig var raunveruleikinn í 11.-12. aldar járnaldarsamfélagi Evrópu, ekki bara á Íslandi heldur um alla Evrópu. Konungsvaldið og kirkjuvaldið mátti sín afar lítils á þessum tíma og héraðshöfðingjar réðu öllu, en aðeins á sínu takmarkaða svæði. Það var ekki fyrr en kirkjan fór að eflast á 12. og sérstaklega 13. öld að þetta breyttist að einhverju leyti, og konungsvaldið fékk stofnun sem það gat stutt sig við og eflst nokkuð. Enn um langt skeið eftir 13. öld voru héraðshöfðingjar þó afar valdamiklir um alla Evrópu, og það var ekki fyrr en á 16. öld að það breyttist eitthvað að ráði.

Dreifing kumla í Eyjafjarðarsýslu: Vísbending um byggðaþróun?

Í doktorsriti Kristjáns Eldjárns, sem var endurútgefið, aukið og uppfært af Adolf Friðrikssyni árið 2000, eru kort sem sýna útbreiðslu kumlafunda í hverjum landshluta. Slík kort sem sýna kumlafundi á öllu landinu eru líka í Íslenskum söguatlas 1. bindi og riti Birnu Lárusdóttur, Mannvist, sem er sýnisbók fornleifa á Íslandi.

Mönnum hefur orðið starsýnt á dreifingu kumla, sérstaklega þá staðreynd að kumlafundir eru hlutfallslega miklu færri – miðað við síðari tíma byggð – á Vesturlandi og Vestfjörðum en í öðrum landshlutum. Þetta gildir líka um Reykjanesskaga, Reykjavíkursvæðið og Kjósarsýslu. Tveir kumlareitir hafa fundist yst á Reykjanesskaga en annars hafa engin kuml fundist á öllu svæðinu frá Ölfusá og upp að Skarðsheiði. Engu að síður hafa fundist miklar fornleifar frá 10. og jafnvel 9. öld, bæði í Reykjavík, á Bessastöðum og víðar á þessu svæði. Greinilega er ekki unnt að setja samasemmerki milli dreifingar kumla og dreifingar byggðar á 9. og 10. öld.

Raunin er svipuð í Eyjafirði: Á Granastöðum í Eyjafirði hefur fundist 10. aldar bóndabær innst í Saurbæjarhrepp, þar sem fá eða engin kuml hafa fundist, og í Hörgárdal hefur komið í ljós að byggð hófst á bæjum innarlega í dalnum eins og Oddsstöðum og Skugga á 9. og 10. öld. Þar í grennd hafa raunar fundist tvö kuml, á Staðartungu og Þúfnavöllum.

Þessi tvö kuml í Hörgárdal eru annars eins og kumlin tvö sem fundist hafa á Snæfellsnesi eða kumlateigarnir tveir á Reykjanesi: Undantekningin sem sannar regluna. Í Eyjafirði er sem sé svæði sem eins og Vesturland, þar eru miklu færri kuml en búast mætti við. Það eru Saurbæjarhreppur, mestur hluti Hörgárdals, allur Öxnadalur, Skíðadalur, fremri hluti Svarfaðardals, allur Ólafsfjörður, Héðinsfjörður og Siglufjörður. Á gervöllu þessu svæði, þar sem um eða yfir helmingur sveitabæja í Eyjafirði er nú eru aðeins tvö kuml, bæði í Hörgárdal. Langflest kuml í Eyjafirði finnast miðsveitis, í Öngulstaðahreppi, Hrafnagilshreppi, Kræklingahlíð, á Gálmaströnd og í neðri hluta Svarfaðardals. Þar eru alls rúmlega 50 kuml.

Það sem meira er, kumlasvæðin í Eyjafirði eru á slóðum þar sem líklegast er að landnámsmenn hafi komið sér fyrir í upphafi. Þarna er að finna votlendissvæði, þar sem kjarngott gras handa kúnum var að fá, en kýr voru meginbústofn landnámsmanna og raunar meginbústofn landsmanna almennt alveg fram að 1400. Sauðféð skipti miklu minna máli, en það átti eftir að breytast, mest eftir 1800. Í neðri hluta Svarfaðardals, sums staðar á Gálmaströnd og neðan til í Hörgárdal, í Kræklingahlíð og neðst í Eyjafjarðardal þurfti því ekki að ryðja skóg til að hefja búskap. Það er langlíklegast að þessi svæði hafi byggst fyrst, og byggð síðan þést þar fyrr en annars staðar, en smám saman voru hin svæðin numin, eftir því sem skógurinn var ruddur.

Það er full ástæða til að beina sjónum að dreifingu kumla innan héraða, ekki síður en dreifingu þeirra milli landshluta. Það getur gefið vísbendingar um upphaf og framgang landnáms.

Miðaldagarðar og þrjú misgömul eyðibýli í Svarfaðardal

Tungukot (syðra) í Tungunum framan við Stólinn í Svarfaðardal

Í síðasta pistli var lofað að fjalla eitthvað um mismunandi sviðsmyndir í samfélagsþróun frá landnámi fram á 14. öld eða svo. Það verður að bíða betri tíma, því færi gafst á vettvangsferð norður í Svarfaðardal. Ég má til með að skrifa um þær athuganir sem náðist að gera á einni helgi í vorblíðunni norður þar.

Einhverjir hafa ef til vill heyrt um miðaldagarðana miklu í Svarfaðardal. Þeir eru auðséðir og auðfundnir á korta- og loftmyndavefjum eins og Google Earth eða Kortasjá Landmælinga, t.d. svokallaður Þvergarður á Tungunum beint framan við einkennisfjall Svarfaðardals, Stólinn. Þvergarðurinn gengur einmitt þvert yfir Tungurnar og hefst að austanverðu skammt frá Tungurétt, sem margir kannast við. Hann er alls 1120 metra langur og bæði hár og breiður, allt að 1,30 metrar á hæð. Rannsóknir Elínar Óskar Hreiðarsdóttur fornleifafræðings og félaga hafa sýnt að þessi garður var upphaflega hlaðinn um eða upp úr 950, en síðan endurnýjaður einu sinni, líklega tveimur eða þremur öldum síðar. Þessir voldugu garðar eru þau mannvirki frá miðöldum sem eru sýnilegust í íslensku búsetu- eða menningarlandslagi og þá er mjög víða að finna í sveitum landsins.

Snúum aftur í Svarfaðardal. Rétt þar hjá þar sem Þvergarður byrjar er að finna afar merkilegar minjar. Þar er vallargarður, sem girðir u.þ.b. eins hektara stórt tún. Sunnan til í túninu er rúst, sem á vorin sker sig úr vegna þess að þar er afar grösugt og gul sinan er mjög sýnileg í dökkum mónum. Þetta er örugglega rúst af einhverju húsi, jafnvel bæ. Minnst er á þessar minjar í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712, og talið að þarna hafi verið fornbýli, sem hafi verið kallað Tungukot. Túnið sé hins vegar „upp blásið“ og ekki megi byggja þarna aftur. Hafi túnið verið upp blásið þá er það nú gróið upp aftur, engan uppblástur er að sjá í túninu heldur berjaþúfur eins og eru um allar Tungurnar. Hins vegar virðist nokkuð öruggt að rústirnar séu miðaldarústir, úr því að Jarðabókin talar ekkert um byggð á 17. öld á þessum stað. 17. öld var öld byggðaþenslu, og víða var tekin upp byggð á þeirri öld á fornbýlum frá miðöldum, eftir því sem Jarðabókin segir. En sem sagt ekki í Tungukoti.

Eldfornt eyðibýli við Hamar í Svarfaðardal

Þá skulum við færa okkur neðar í dalinn. Þegar komið er inn í Svarfaðardal sjást nokkrir sumarbústaðir í hlíðinni vinstra megin við þjóðveginn. Á einum stað má beygja út af þjóðveginum inn á malarveg sem liggur að sumarbústöðum, og sé enn beygt er ómalarborinn slóði sem liggur meðfram vallargarði. Þessi garður er greinilegur og skýr, en hann er miklu fornlegri en garðurinn í Tungukoti. Þúfurnar hafa tekið völdin, og í húsarústunum í túninu er nær engin sina, svo langt er orðið síðan búið var þarna. Þessar rústir fann Elín Ósk fornleifafræðingur við fornleifaskráningu í dalnum. Túnið sem vallagarðurinn girðir af þarna á mörkum Hamars og Hrísa virðist vera álíka stórt og í Tungukoti, svo sem eins og einn hektari eða rúmlega það. Elín Ósk giskar á að þessar rústir gætu verið frá landnámsöld, svo fornlegar virðast þær.

Sauðárkot á Upsaströnd

Höldum nú enn norðar; alveg norður í Múla. Lengst norður á Upsaströnd, nokkru áður en vegurinn beygir inn í göngin til Ólafsfjarðar er mjög áberandi sinublettur, stór, bæði ofan og neðan við veginn. Hann sker sig mjög úr á þessum árstíma, rétt eins og sinan kringum húsin í Tungukoti. Úthaginn er allur mjög dökkur og skörp skil. Efst á bæjarhólnum, því sinubletturinn eða sinusvæðið er eyðibýli, eins og suma er ef til vill farið að gruna, er minnisvarði um síðustu ábúendur á jörðinni, Jórunni Magnúsdóttur og Símon J. Jónsson. Afkomendur þeirra hafa reist stein, en húsið á Sauðárkoti brann árið 1905 og hefur ekki verið búið þar síðan. Sinusvæðið – sem er heimatúnið á Sauðárkoti – er um 200x70 metrar að stærð eða svo, nærri tveir hektarar. Umhverfið er allt afar stórskorið og magnað, þarna er tröllsleg náttúra. Enda eru einhverjar mögnuðustu tröllasögur landsins af þessum slóðum, eins og sagan um Hálfdánarhurð í Múlanum. En þarna bjó fólk og lifði, ól upp sín börn og sá þau eignast börn sjálf, og svo framvegis.

Þessi þrjú misgömlu eyðibýli eru afar forvitnileg, hvert á sinn hátt. Raunar er Sauðárkot eina býlið af þessum þremur sem við vitum með vissu að var býli, en það er mjög líklegt að búið hafi verið á Tungukoti og ónefnda eyðibýlinu á mörkum Hamars og Hrísa. Við höfum það fyrir satt þar til annað kemur í ljós.

Landnámið og hugmyndin um hina frjálsu bændur

Draumurinn um frelsi, jafnrétti og bræðralag blundar alltaf og vaknar öðru hvoru. Menn fjalla um hinar ýmsu tilraunir til þess að stofna samfélög eða hreyfingar sem annaðhvort hafa haft frelsi, jafnrétti og bræðralag á stefnuskránni eða virðast hafa praktíserað slíkt. Frumkommúnisminn svokallaði er dæmi um þetta; samfélag veiðimanna og safnara sem við lýði var áður en landbúnaður kom fram. Nú síðast hafa fræðimenn fullyrt að kvenfrelsi hafi verið ríkjandi í þessu samfélagi. Myndin sem dregin er upp af þessu samfélagi er oft paradís líkust, fólk lifði í góðum tengslum við náttúruna og umhverfið og enginn réði yfir öðrum.

Oft er dregin upp mynd af Íslandi þjóðveldistímans sem kallast á við slíkar draumsýnir. Samfélagið var bandalag frjálsra bænda, segir í mýtunni, bænda sem tóku þátt í þjóðveldi þar sem allir bændur voru þingmenn í ákveðnu goðorði, og gátu meira að segja valið sér goða. Þetta stendur skýrum stöfum í þjóðveldisaldarlögunum, Grágás. Raunar er í sömu lögbók langir kaflar um þræla og hvernig fara skuli með þá, og sá kafli er ekki eins gott hráefni í mýtu um samfélag frelsis, jafnréttis og bræðralags.

En Íslendingar 19. aldar og lengi framan af 20. öld horfðu fram hjá ákvæðunum um þrælahaldið og litu svo á að lögbókin, Íslendingasögurnar, Landnáma og Íslendingabók lýstu samfélagi frelsis, jafnréttis og bræðralags, samfélagi sem varð til þegar bændur flýðu ofríki Haralds hárfagra og konungsvaldsin í Noregi, námu land á Íslandi og stofnuðu eins konar fyrirmyndarríki, hér langt norður í höfum. Mikið af rannsóknum sagnfræðinga á íslenskri miðaldasögu hafa einmitt snúist um hvernig þetta fyrirmyndarríki hrundi, hvernig völdin söfnuðust saman í hendur ákveðinna ætta, sem náðu yfirráðum í heilum héruðum, fóru síðan að berjast um völdin í landinu en það varð bræðrabylta, og loks var þjóðveldið þeim örlögum að bráð sem því hafði verið ætlað að forða íbúunum frá, að lenda undir oki og ófrelsi konungsvalds.

Í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga varð þessi draumsýn að öflugu vopni. Á meðan þjóðin réð sjálfri sér var hér fyrirmyndarsamfélag, að minnsta kosti öflugt lýðræðissamfélag, þar sem allir frjálsir karlmenn fengu að taka þátt í stjórn samfélagsins. Það gleymdist auðvitað að hvorki þrælar né konur fengu formlega að taka þátt í opinberu lífi, fremur en í Aþenu til forna. Grikkland tímans um 500 f.Kr. er annað dæmi um svona mýtu, fornt samfélag sem hefur orðið innblástur og fyrirmynd fyrir margt í lýðræði nútímans, og líkt og á Íslandi sögualdar var margt í Grikklandi fornaldar til fyrirmyndar, a.m.k. ef marka má mýtuna. Íslendingar höfðu mýtuna um þjóðveldisöldina með sér inn í tilveruna sem sjálfstætt ríki, og margt í stjórnmálum og stefnumálum samfélagsins á sér meðvitaðar eða ómeðvitaðar rætur í þessari mýtu. Markmiðið hefur að mörgu leyti verið að endurskapa draumsýnina, hið forna ástand frelsis, jafnréttis og bræðralags, og forðast sundurlyndi og áhrif erlends valds, sem varð þess valdandi að frelsið glataðist.

En hvað ef mýtan stenst ekki? Hvað ef aldrei var hér samfélag frjálsra bænda, ef mýtan var innistæðulaus? Hvað ef sameiningin við Noreg var jafnvel framfaraskref fremur en afturför, séð út frá markmiðum um frelsi, jafnrétti og bræðralag? Efling ríkisvalds sem tryggði réttaröryggi og lagði bönd á sjálfræði höfðingja sem ekki sáust fyrir í valdasókn og hugsuðu lítið um hag almennings? Hvað ef efling kirkjuvalds á 13. öld var byggð á fjöldahreyfingu, friðarhreyfingu sem hófst á 12. öld einmitt vegna ofbeldis og yfirgangs höfðingjastéttarinnar?

Auðvelt er að rökstyðja slíkar gagnmýtur, og þjóðveldið er ekki í tísku um þessar mundir, of auðvelt að gagnrýna slæma stöðu hópa eins og þræla, kvenna og leiguliða til þess að mýtan um það hafi einhvern hljómgrunn. Á hinn bóginn eru miklar eyður í þekkingu okkar á samfélagi 9.-11. aldar. Það má vel vera að á ákveðnu tímabili hafi landnemasamfélagið einmitt verið samfélag tiltölulega frjálsra bænda, samfélag jafnréttis, eins mikils jafnréttis og forsendur voru fyrir á þeim tíma. Við vitum það ekki, og sú mynd sem Íslendingasögurnar gefa af samfélaginu um 900-1000 er mjög óáreiðanleg. Sögurnar eru ritaðar á 13. og 14. öld og styðjast ekki við neinar sögulegar heimildir. 

Að undanförnu hafa rannsóknir á alvöru heimildum um sögu 9.-11. aldar náð ákveðnum krítískum þunga: Þær eru orðnar nógu miklar, fjölbreyttar og öflugar til að nú er hægt að fara að segja eitthvað nýtt um sögu landnámsins og 9.-11. aldar. Að minnsta kosti er unnt að draga upp ákveðnar sviðsmyndir á grundvelli þessara rannsókna, sviðsmyndir sem síðan geta gagnast þegar tilgátur eru prófaðar og þróunarlínur dregnar upp. Næstu færslur munu fjalla um nokkrar slíkar sviðsmyndir.