Hnjúksbóndinn og klaustrið

Í Landbúnaðarsögu Íslands, 1. bindi eftir undirritaðan er sagt frá samskiptum bóndans á Hnjúki, Erlends Bergþórssonar, við landeigandann, Möðruvallaklaustur. Þetta var árið 1398, rétt fyrir Svartadauða, nánar tiltekið föstudaginn fyrir Pálmasunnudag það ár. Séra Sveinn nokkur kærði þá til klaustursins að Erlendur hefði setið á „staðarins jörðu ótekinni að heimild“, Hnjúki. Þar hefði hann haldið leigukúgildum heimildarlaust, fyrir staðnum frá fardögum og fram að föstudeginum fyrir Pálmasunnudag árið eftir, sem sagt nærri heilt ár.

Séra Sveinn kærði málið til Steinmóðs officialis Þorsteinssonar prests Hólakirkju. Séra Sveinn lýsti því í kærunni að hann hefði að vísu leigt Erlendi jörðina eitt ár, árið áður, 1396-97. Árið eftir krafðist séra Sveinn þess að Erlendur færi af jörðinni, og afhenti klaustrinu leigukúgildi þess á ný. Sveinn hélt því fram að hann hefði sagt Erlendi þetta þegar haustið 1396, en hann hefði ekkert sinnt því að fara af jörðinni í fardögum 1397. Erlendur viðurkenndi að hafa setið á jörðinni og haldið kúgildi klaustursins sumarið 1397 og veturinn 1397-98, í óleyfi að því er Sr. Sveinn sagði.

Steinmóður kvað upp þann úrskurð að Erlendur hefði ekki haft rétt til að sitja Hnjúksjörð á þessum tíma. Sveinn fór fram á að Erlendur yrði bannsettur fyrir vikið, þ.e. að hann hefði fallið í bann af sjálfs síns verki að sitja jörðina ólöglega og yrði því að taka lausn og skriftir.

Skyldi Erlendur flytja frá jörðinni „með allt sitt“ innan fimm nótta og ætti klaustrið allt hey og torf sem finna mætti á jörðinni. Þar að auki skyldi Erlendur borga klaustrinu 15 merkur í sekt, sem var 720 álnir, og 12 aura eða 72 álnir að auki „í landnám“, þ.e. ólöglega setu jarðar. Líka skyldi hann borga fyrir ólöglega heynotkun, og ættu matsmenn að ákvarða þá upphæð. Einnig átti hann að afhenda Séra Sveini öll leigukúgildin sem hann hafði haldið ólöglega.

Kveðið var á í dómnum um að Erlendur skyldi greiða ávöxt eftir kúgildin, veturgamlan sauð eftir hverja á og kálf af hverri kú, „ ... en 12 álnir fríðar af hverju geldfjár hundraði og þar til skyr, smjör og sýru og ull af málnytunni ...“. Fram kemur að hann á að gjalda ull af 15 ám og 10 sauðum,  alls átta fjórðunga ullar. Einnig smjör, skyr og sýru af þessum ám og fjórum kúm, sem hann leigði einnig.

Þetta er sem sagt leiguféð, leigukúgildin í eigu klaustursins, 15 ær, 10 sauðir og fjórar kýr.

Hér er Hnjúkur sem sagt orðin leigujörð, seint á 14. öld, en mestar líkur eru á að jörðin hafi verið sjálfseignarjörð á 10. og 11. öld og jafnvel lengur. Það segir okkur bænhúsið sem var á staðnum samkvæmt heimildum frá 15. öld. Ýmsar jarðir sem höfðu verið sjálfseignarjarðir lengi virðast hafa lent í eigu klaustra og biskupsstóla á 14. og 15. öld. Bóndi sem bjó á 30 hundraða jörð eins og Erlendur var í hópi betri bænda, og því er meðferðin á honum athyglisverð. Séra Sveinn hefur viljað rýma fyrir einhverjum öðrum bónda, betri vini sínum, annaðhvort frænda eða skjólstæðingi, en Erlendur hefur greinilega ekki fengið nægilega skýr skilaboð.

Veldi klaustursins hefur verið mikið fyrst það gat leyft sér svona framkoma gagnvart leiguliða sínum. Klaustrið hótaði með bannsetningu, og slíkt var auðvitað ekkert gamanmál. Menn voru þar með komnir út úr kirkjunni og sál þeirra átti ekki vísa vist á himnum. Erlendur skuldaði stórfé eftir þetta Hnjúksævintýri sitt og dóminn og hefur orðið að greiða það til að eiga innangengt í himnaríki og lenda ekki í verri staðnum.