Urðir á 14. öld: Höfuðból með glans

Urðir hafa yfir sér alveg sérstakan glans á 14. öld. Þá bjó þar lögmaðurinn, stundum hirðstjórinn Þorsteinn Eyjólfsson, sem í nær hálfa öld frá 1356 var einn helsti valdamaður landsins. Hann átti í átökum sem færðu hann hvað eftir annað í hættu hérlendis og erlendis, en hann virðist alltaf hafa borið hærri hlut eða sloppið óskaddaður úr deilunum.

Þorsteinn bjó á Urðum að því er best er vitað. Hann átti líka Grund í Svarfaðardal, hluta úr Hálsi í Svarfaðardal og sennilega Grýtubakka í Höfðahverfi, og að öllum líkindum jarðir um Höfðahverfi, í Fjörðu, Fnjóskadal, Svalbarðsströnd og víðar. Vitað er að hann átti jarðir í Kræklingahlíð. Urðakirkja á 14. öld átti tvær jarðir og hlut í þeirri þriðju. Hún átti Skröflustaði og Hól fram, og hlut í Auðnum.

Ekki er unnt að fá heildarmynd af jarðeignum Þorsteins. Það er ekki einu sinni svo gott að til sé yfirlit yfir eignir annarra höfðingja á 14. öld. Einu upplýsingarnar um jarðasöfn eða jarðagóss frá þeirri öld eru frá kirkjustofnunum eins Munkaþverá, Kirkjubæjarklaustri, Þykkvabæjarklaustri, Viðeyjarklaustri og Hólastól. Sé hins vegar miðað við jarðeignir höfðingja af hans standi á 13. öld og svo þeirri 15., en frá báðum þeim öldum eru til skrár eða upplýsingar um eignir veraldlegra höfðingja, gæti Þorsteinn mjög lauslega áætlað hafa átt 1000-2000 hundruð í jörðum, jafnvirði 50-100 meðaljarða.

Sonarsonur Þorsteins, Eyjólfur Arnfinnsson, átti að öllum líkindum um 1000 hundruð í jarðeign á síðari hluta 15. aldar. Upplýsingar um eignir hans eru nokkuð góðar og tæmandi úr fornbréfum. Hvergi kemur hins vegar fram bústærð á höfuðbólum þeirra Urðamanna eins og Urðum eða Grýtubakka. Það sama gildir um bústærðina og jarðeignir, slíkar upplýsingar eru aðeins til frá kirkjustofnunum, t.d. Völlum, á 14. öld. Hins vegar eru til upplýsingar um bústærð á höfuðbólum höfðingja bæði á 13. og 15. öld.

Á Völlum voru 25 kýr og 120 fjár árið 1394, og ellefu geldfjárkúgildi (e.t.v. rúmlega 100 sauðir). Vellir voru talsvert meira en venjulegur bóndabær á þessum tíma, þar var rekinn prestaskóli og bærinn hefur fremur líkst smáþorpi en bóndabæ, e.t.v. með allt að 50-70 íbúum. Sama gildir um Urðir. Á 15. öld voru allt að 50 kýr á höfuðbólum stórhöfðingja og 200 ær. Slík höfuðból voru fjölmenn, og valdamenn héldu á þessum tíma sveinalið, sem ef til vill hafa haldið til á höfuðbólunum, eins konar setulið til að tryggja öryggi höfðingjanna.

Það má því geta sér til að á Urðum hafi verið talsvert stórt bú, nokkrir tugir kúa og 100-150 ær. Þar hafi búið vinnufólk sem sinnt gat öllu þessu fé, sem og ýmsir starfsmenn, fjölskyldur þeirra, sveinalið, prestar, og síðan sjálf höfðingjafjölskyldan. Eins og Vellir hafa Urðir sennilega fremur líkst smáþorpi en venjulegum bóndabæ. Þar var fjöldi fólks og mikið um að vera allt árið. Gestakomur og umferð mikil bæði til og frá Eyjafirði um Heljardalsheiði, og ekki síst gestakomur heim að Urðum, menn að sinna ýmsum erindum sem þeir áttu við höfðingjann.

Urðir voru mjög líklega aðalbækistöð sveinaliðs Urðamanna. Sveinalið voru eins konar einkaherir sem hver höfðingi varð að hafa sér til fulltingis. Ekki var hættandi á annað. Skærur, árásir og mannslög voru algeng á þessum tíma, sérstaklega meðal höfðingjastéttarinnar. Það var algengt að menn létu vopnin tala á mannamótum og þingum, eða réðust heim á höfuðból eða bændabýli og létu greipar sópa.

Urðir voru því herstöð, og þar var mikil verðmæti að verja, tekjur af 50-100 jörðum sem greiddar voru í vaðmáli, skreið og ýmiskonar öðrum varningi, auk skatttekna sem hirðstjóri innheimti fyrir konung, á meðan Þorsteinn gegndi því embætti. Urðir voru aðalstjórnstöð í stóru jarðagóssi, höfuðstöðvar stórfyrirtækis.

Hnjúksbóndinn og klaustrið

Í Landbúnaðarsögu Íslands, 1. bindi eftir undirritaðan er sagt frá samskiptum bóndans á Hnjúki, Erlends Bergþórssonar, við landeigandann, Möðruvallaklaustur. Þetta var árið 1398, rétt fyrir Svartadauða, nánar tiltekið föstudaginn fyrir Pálmasunnudag það ár. Séra Sveinn nokkur kærði þá til klaustursins að Erlendur hefði setið á „staðarins jörðu ótekinni að heimild“, Hnjúki. Þar hefði hann haldið leigukúgildum heimildarlaust, fyrir staðnum frá fardögum og fram að föstudeginum fyrir Pálmasunnudag árið eftir, sem sagt nærri heilt ár.

Séra Sveinn kærði málið til Steinmóðs officialis Þorsteinssonar prests Hólakirkju. Séra Sveinn lýsti því í kærunni að hann hefði að vísu leigt Erlendi jörðina eitt ár, árið áður, 1396-97. Árið eftir krafðist séra Sveinn þess að Erlendur færi af jörðinni, og afhenti klaustrinu leigukúgildi þess á ný. Sveinn hélt því fram að hann hefði sagt Erlendi þetta þegar haustið 1396, en hann hefði ekkert sinnt því að fara af jörðinni í fardögum 1397. Erlendur viðurkenndi að hafa setið á jörðinni og haldið kúgildi klaustursins sumarið 1397 og veturinn 1397-98, í óleyfi að því er Sr. Sveinn sagði.

Steinmóður kvað upp þann úrskurð að Erlendur hefði ekki haft rétt til að sitja Hnjúksjörð á þessum tíma. Sveinn fór fram á að Erlendur yrði bannsettur fyrir vikið, þ.e. að hann hefði fallið í bann af sjálfs síns verki að sitja jörðina ólöglega og yrði því að taka lausn og skriftir.

Skyldi Erlendur flytja frá jörðinni „með allt sitt“ innan fimm nótta og ætti klaustrið allt hey og torf sem finna mætti á jörðinni. Þar að auki skyldi Erlendur borga klaustrinu 15 merkur í sekt, sem var 720 álnir, og 12 aura eða 72 álnir að auki „í landnám“, þ.e. ólöglega setu jarðar. Líka skyldi hann borga fyrir ólöglega heynotkun, og ættu matsmenn að ákvarða þá upphæð. Einnig átti hann að afhenda Séra Sveini öll leigukúgildin sem hann hafði haldið ólöglega.

Kveðið var á í dómnum um að Erlendur skyldi greiða ávöxt eftir kúgildin, veturgamlan sauð eftir hverja á og kálf af hverri kú, „ ... en 12 álnir fríðar af hverju geldfjár hundraði og þar til skyr, smjör og sýru og ull af málnytunni ...“. Fram kemur að hann á að gjalda ull af 15 ám og 10 sauðum,  alls átta fjórðunga ullar. Einnig smjör, skyr og sýru af þessum ám og fjórum kúm, sem hann leigði einnig.

Þetta er sem sagt leiguféð, leigukúgildin í eigu klaustursins, 15 ær, 10 sauðir og fjórar kýr.

Hér er Hnjúkur sem sagt orðin leigujörð, seint á 14. öld, en mestar líkur eru á að jörðin hafi verið sjálfseignarjörð á 10. og 11. öld og jafnvel lengur. Það segir okkur bænhúsið sem var á staðnum samkvæmt heimildum frá 15. öld. Ýmsar jarðir sem höfðu verið sjálfseignarjarðir lengi virðast hafa lent í eigu klaustra og biskupsstóla á 14. og 15. öld. Bóndi sem bjó á 30 hundraða jörð eins og Erlendur var í hópi betri bænda, og því er meðferðin á honum athyglisverð. Séra Sveinn hefur viljað rýma fyrir einhverjum öðrum bónda, betri vini sínum, annaðhvort frænda eða skjólstæðingi, en Erlendur hefur greinilega ekki fengið nægilega skýr skilaboð.

Veldi klaustursins hefur verið mikið fyrst það gat leyft sér svona framkoma gagnvart leiguliða sínum. Klaustrið hótaði með bannsetningu, og slíkt var auðvitað ekkert gamanmál. Menn voru þar með komnir út úr kirkjunni og sál þeirra átti ekki vísa vist á himnum. Erlendur skuldaði stórfé eftir þetta Hnjúksævintýri sitt og dóminn og hefur orðið að greiða það til að eiga innangengt í himnaríki og lenda ekki í verri staðnum.

Skammvinn gullöld Möðruvallaklausturs í Hörgárdal á 14. öld

Um 1400 átti Möðruvallaklaustur í Hörgárdal 15 jarðir eða svo í Svarfaðardal og var sennilega stærsti einstaki jarðeigandinn á þessum slóðum. Möðruvellir urðu síðan fyrir gríðarlegu áfalli í Svartadauða og náðu sér aldrei sem kirkjustofnun en áttu alltaf slatta af jörðum í dalnum, sem svo urðu hluti af Möðruvallaumboði eftir að konungsvaldið tók yfir klaustrið 1550 og lagði niður klausturreksturinn. Hann samrýmdist ekki lúterskum grundvallarreglum.

Möðruvellir í Hörgárdal eru sennilega ein af landnámsjörðum í Hörgárdal. Landamerki jarðarinnar benda til þess. Möðruvellir eiga landræmu meðfram Hörgá niður með ánni fyrir neðan margar nágrannajarðir sínar, alveg niður að Ósi. Það gætu verið leifar af upphaflegri landareign Möðruvalla, sem hafi náð jafnvel norður að Hvammi, sem er önnur landmikil og hátt metinn jörð á þessum slóðum. Um það er erfitt að fullyrða.

Fátt er vitað um Möðruvelli á tímabilinu 870-1150 eða svo en mikill áhugi beinist nú að þeim vegna hinna umfangsmiklu klausturrannsókna sem eru í gangi á vegum Háskóla Íslands og Þjóðminjasafns. Möðruvellir urðu staður og aðsetur sóknarkirkju á 12. öld, þ.e. kirkjustaður með stórri sókn sem náði líklega um verulegan hluta Hvammshrepps. Annar kirkjustaður í Hvammshreppi var Arnarnes. Þar bjuggu höfðingjar og t.d. settist Sighvatur Sturluson þar að þegar hann flutti fyrst í Eyjafjörðinn 1215 og gerðist þar höfðingi.

Um 1290 eða svo voru Möðruvellir ennþá staður, eins og kemur fram í Lárentíusar sögu Kálfssonar, en árið 1295 var stofnað þar klaustur. Ekkert er vitað um staðinn Möðruvelli, t.d. hverjar voru jarðeignir staðarins áður en klaustur var stofnað þar og máldagi Möðruvalla er ekki í Auðunnarmáldögum. Fremur lítið hefur varðveist af skjölum frá fyrstu tíð Möðruvalla, og t.d. er ekki vitað hvaða jarðir voru gefnar til klaustursins í upphafi. Það er vitað í öðrum tilfellum, t.d. hvaða jarðir nunnuklaustrið á Reynistað fékk þegar það var stofnað 1296, ári síðar en Möðruvallaklaustur.

Fram kemur í Lögmannsannál að hluti jarða klaustursins var tekinn undan því, m.a. jarðir sem „Egill biskup og Einar prestur“ höfðu gefið því, ef til vill í stofngjöf. Sú ráðstöfun tengdist deilum milli Hólastóls og Möðruvallaklausturs um og upp úr 1330. Hólabiskup hugðist þá flytja klaustrið heim að Hólum en munkarnir á Möðruvöllum mótmæltu því og höfðu sitt fram. Klaustrið var áfram á Möðruvöllum. Þetta er nokkuð áhugavert mál og hefði að öllum líkindum styrkt mjög staðinn á Hólum hefði flutningurinn náð fram að ganga. En Eyfirðingar hefðu ekki verið ánægðir með þá niðurstöðu.

Möðruvallaklaustur óx mjög hratt að auði og jarðeignum og átti að öllum líkindum á milli 70 og 80 jarðir um 1400, flestar í næsta nágrenni í Hörgárdal og á Gálmaströnd, en einnig talsverðan fjölda í Svarfaðardal eins og áður getur og miklu víðar. Þá voru aðeins um 100 ár liðin frá stofnun klaustursins, og eignir þess voru t.d. mun meiri en eignir Munkaþverárklausturs, sem þó var mun eldra, stofnað á 12. öld. Hins vegar lauk þessari gullöld Möðruvalla skyndilega í upphafi 15. aldar þegar Svartidauði hjó sitt mikla högg. Um 1447 átti klaustrið ennþá milli 70 og 80 jarðir, en stór hluti þeirra var í eyði.

Eftir 1447 byggðust aldrei fleiri en rúmlega 50 jarðir eða svo í eigu klaustursins og margar jarðir gengu undan því, t.d. í Svarfaðardal. Margar eyðijarðir klausturins byggðust heldur aldrei aftur, eins og Oddsstaðir sunnan við Öxnhól í Hörgárdal, þar sem dr. Ramona Harrison fornleifafræðingur hefur gert fornleifarannsókn. Oddsstaðir höfðu verið í byggð allt frá 10. öld og var engin kotjörð.