Prestar af ýmsu tagi á 12. öld.

Á köflum gefur Guðmundar saga dýra innsýn í ástir og örlög kvenna og karla sem er fremur sjaldgæf í Sturlunga sögu. Guðmundur tók sér frillu úr Svarfaðardal, sem honum leist „væn og oflátleg“, þ.e. væn og góð með sig, og setti niður í Myrkárdal. Sú hét Þorgerður Ásbjarnardóttir, en annars er lítið eða ekkert vitað um hana.

Guðmundar saga dýra gefur einnig innsýn í stöðu presta á þessum tíma. Í Stærra-Árskógi á Árskógsströnd bjó Herdís, sem var ekkja Brands nokkurs Gellissonar. Sagan segir að Brandur hafi verið veginn í kirkjudyrunum í Stærra Árskógi. Á bænum bjó einnig Helgi prestur Halldórsson, og virðist hafa verið nokkurs konar bústjóri eða ráðsmaður Herdísar, því tekið er fram að hann hafi ekki verið eiginmaður hennar. Helgi átti eiginkonu, þótt prestur væri, og hét hún Þórdís. Þetta var almennur siður á þeim tíma.

Fjölmörg dæmi eru um að kaþólskir prestar og biskupar áttu eiginkonur eða frillur, og er Jón Arason, síðasti kaþólski biskupinn, eitt þekktasta dæmið. Margir upphafsmenn íslenskra bókmennta, eins og Sæmundur fróði í Odda voru prestar, en líka höfðingjar á veraldlega vísu, giftir og áttu börn og buru. Frá þeim voru síðan miklar ættir.

Frá árinu 1143 hefur varðveist skrá yfir prestvígða höfðingja, og Jón Sigurðsson rekur í 1. bindi hins Íslenska fornbréfasafns (frá bls. 180) ýmislegt sem vitað er um þá. Skrá þessi er í skjalinu sögð vera komin frá Ara fróða („Svo sagði Magnús biskup Ara fróða er sjálfur var við andlát hans“), sem sjálfur var bæði prestur og héraðshöfðingi, en hann telur sig ekki upp í henni heldur son sinn. Sá hét Þorgils.

Alls eru taldir 40 íslenskir prestar í skránni, 10 í hverjum fjórðungi. Í fornbréfasafninu er þessi skrá mikilvæg heimild um öfluga, íslenska stétt lærðra manna og héraðshöfðingja. Unnt er að rekja ættir ýmissa þeirra til landnámsmanna. Einnig áttu margir þeirra afkomendur á 13. öld sem voru höfðingjar og fyrirmenn þá. Dæmi um þetta er Oddur Gissurarson, sem talinn er Austfirðingur í skránni og andaðist 1180. Dóttursonur Odds var Jón Sigmundarson hinn síðari, faðir Orms Svínfellings og Brands biskups á Hólum, sem talsvert kemur við sögu Svarfaðardals á 13. öld. Launsonur Jóns var Þórarinn, faðir Þorvarðar Þórarinssonar á Hofi í Vopnafirði, sem „var einn mestur virðingamaður þegar konungsöldin hófst“, segir Jón Sigurðsson.

Tveir synir Sæmundar í Odda, þeir Loftur og Eyjólfur eru í skránni. Loftur átti Þóru, dóttur Magnús konungs berfætta, og áttu þau m.a. Jón, sem var mesti höfðingi á Íslandi á sinni tíð og „er þaðan kominn mikilll ættbálkur, sem rekja má til vorra tíma“, segir Jón forseti. Eyjólfur bjó í Odda og andaðist 1158, en hjá honum lærði Þorlákur biskup helgi og margir fleiri.

Prestvígsla þessara manna mun hafa eflt ættir þeirra mjög. Þeir áttu sjálfir þá staði sem þeir sátu og voru sjálfráða um flest mál sín. Þessir klerkar sniðgengu margt það sem að skyldum presta laut, t.d. þjónusta sjúka og grafa lík, stunda sálgæslu eða skriftir og ekki hlýtt kalli annarra kirkjueigenda um að syngja tíðir, segir í sögu Kristni á Íslandi, 1. bindi. Þar segir: „ ... í skugga langflestra vígðra höfðingja (stóðu) prestar af lægri stigum er báru hitann og þungann af prestþjónustunni. ... Erlendis sinnu hefðaðklerkar oft kalli sínu aðeins að litlu leyti en létu staðgengla eða aðstoðarpresta af lágum stigum þjóna í sinn stað.“ (bls. 238).

Sá siður kaþólsku kirkjunnar að banna klerkum að kvænast er merkilegur. Postularnir voru flestir kvæntir, en Páll postuli var raunar ókvæntur og hreinlífur, var ekki við kvenmann kenndur. Einlífi presta og munka var stundað í rómverskri kaþólsku, en grísk-kaþólska kirkjan eða orþódoxa kirkjan leyfði prestum að kvænast, og einnig sú persneska sem varð sérstök kirkjudeild á 5. öld. Sumar kirkjudeildir leyfðu kvæntum mönnum að verða prestar, en tækju þeir prestvígslu, sem þeir gerðu oft á efri árum, skyldu þeir ekki stunda kynlíf með konum sínum eftir það.

Sérréttindi klerka náðu ekki einungis til hreinlífis, heldur skyldu þeir forðast að hafa veraldleg völd, og þeir voru friðhelgir, sérstakar refsingar lágu við því að ráðast á klerka. 12. aldar íslenskir hefðarklerkar voru utan við þetta regluverk, væntanlega líkt og fjöldi stéttabræðra sinna erlendis á sama tíma.

Helgi prestur á Stærra-Árskógi og Ormur Fornason, prestur á Urðum seint á 12. öld hafa væntanlega verið hefðarklerkar. Ekki er getið annarra presta á þessum stöðum, presta af lægri stigum sem sinntu hinni raunverulegu prestþjónustu, og voru eflaust bæði á Stærra-Árskógi, Urðum, Völlum og öðrum kirkjustöðum í Svarfaðardal og nágrenni. Ekki er ljóst hvort þessir prestar af lægri stigum voru almennt kvæntir.

„sá skaplöstur sótti Guðmund að hann elskaði konur …“

Steinunn Kristjánsdóttir fornleifafræðingur hélt áhugavert erindi í erindaröð Sagnfræðingafélags Íslands, sem meðal annars fjallaði um áhrif kristni á hugmyndir um einkalíf, t.d. á sviði kynlífs. Kynlíf hafi stundum farið fram fyrir opnum tjöldum í heiðnum sið, en með kristninni hafi komið fram krafa um aukið einkalíf hjóna. Hún tengdi þetta við þróun húsagerðar, breytt viðhorf á þessu sviði hefðu átt þátt í því hvernig húsaskipan þróaðist, og íveruhús þróuðust úr víkingaaldarskálum, með í meginatriðum einu rými þar sem flest störf, samvera og samlíf fór fram, í gangabæi, þar sem tilveran var meira hólfuð í sundur.

Í fyrirlestrinum bendir Steinunn á að höfðingjar hafi lengi þverskallast við að taka upp kristilegt líferni, og fengu ýmis konar undanþágur, leyfi og bréf hjá kirkjunni upp á undantekningarnar. Það var öflugt vopn í höndum kirkjunnar að gera kröfu um siðvendni á þessu sviði. Þekkt eru ummæli Þorláks Skálholtsbiskups Þórhallssonar um búfjárlifnað höfðingja, en Ragnheiður systir hans var einmitt ein af frillum Jóns Loftssonar, sem var mestur höfðingja hér á landi á seinni hluta 12. aldar. Jón var af konungaættum, móðir hans Þóra var óskilgetin dóttir Magnúsar berfætts Noregskonungs (hann var konungur 1093-1103). Eitt barna þeirra Ragnheiðar og Jóns var Páll, sem síðar varð Skálholtsbiskup. Jón þessi bjó í Odda á Rangárvöllum. Sonur Jóns, Sæmundur í Odda hélt líka frillur. Þær bjuggu sín á hverju höfuðbóli á valdsvæði Oddaverja í Rangárþingi, og stóðu þar fyrir búi.

Ýmsar sögur eru í Sturlungu um vinfengi höfðingja við konur. T.d. átti Sighvatur Sturluson, bróðir Snorra rithöfundar, í vinfengi við Helgu nokkra Gyðudóttur á Brjánslæk á Barðaströnd, og útvegaði henni kvikfé, því hún átti nóg lönd, en vantaði fé til að nýta þau. Helga var semsagt eignakona, höfðingskona. Mjög líklegt er að það hafi styrkt vináttuna.

Guðmundur dýri goði á Bakka í Öxnadal átti eiginkonu, segir í Guðmundar sögu dýra. Segir frá því að „sá skaplöstur sótti Guðmund að hann elskaði konur fleiri en þá er hann átti. Hann átti Arndísi dóttur Páls prests Sölvasonar úr Reykjaholti.“ Páll þessi Sölvason hafði meðal annars staðið í deilum við Hvamm-Sturlu, ættföður Sturlunga og leitað liðsinnis áðurnefnds Jóns Loftssonar. Jón þvingaði Sturlu til sátta við Pál en bauð í staðinn að fóstra Snorra, sem ólst því upp í Odda til 19 ára aldurs.

Í Guðmundar sögu dýra segir:

Guðmundur átti fjölda þingmanna út um Svarfaðardal og náfrændur og fór þannig að heimboði haust og vor. Og eitt vor var það þar að heimboði að honum bar fyrir augu konu þá, er honum leist bæði væn og oflátleg er Þorgerður hét og var Ásbjarnardóttir ... Guðmundur tekur hana og hefir við sér og setur hana niður í Myrkárdal.

Arndís var auðvitað engin hver sem er og þar að auki prestsdóttir þannig að þetta hefur ekki þótt mjög viðeigandi hegðun af hálfu Guðmundar.

Frilluhlutverkið var á margan hátt vel skilgreint hlutverk, tengdi meðal annars saman fjölskyldur og gaf frillunum stekari stöðu en ella, samkvæmt því sem Auður Magnúsdóttir segir í grein sinni um kvennamál Oddaverja í greinasafninu Kvennaslóðir. Vera má að Þorgerður hafi gegnt svipuðu hlutverki í Myrkárdal og frillur Sæmundar í Odda, verið eins konar framkvæmdastjóri fyrir búinu í Myrkárdal og ef til vill jörðum sem undir Guðmund heyrðu framan til í Hörgárdal. Guðmundur bjó jú á Bakka í Öxnadal og hefur kannski ekki alltaf auðvelt með að sinna málum í Hörgárdal. Þá gat verið hentugt að hafa röggsama frillu við stjórnvölinn. Ekki er sagt frá því hvernig Arndísi líkaði þetta. Búast má við að Þorgerður þessi hafi verið af vönduðum svarfdælskum ættum, ef til vill tengd helstu valdaætt í Svarfaðardal á þessum tíma, Fornungum, og að þetta hafi styrkt tengsl Guðmundar við stuðningsmenn sína þar.

Ætlast var til þess af höfðingjum á 12. öld að þeir væru umsvifamiklir í kvennamálum, en viðhorf á því sviði hafa verið að breytast þegar Guðmundar saga dýra var skrifuð. Hún er gæti hafa verið skrifuð af manni sem var kunnugur kenningum kirkjunnar um helgi hjónabandsins og studdi þær.

Svarfdæla mál

Í Íslenskum annálum fyrir árið 1127 stendur (í Annales Reseniani): „Svarfdæla mál.“ Í öðrum annál, Annales regi, stendur fyrir sama ár: „Svarfdæla skærur.“ Svipaðar athugasemdir eru í fleiri miðaldaannálum. Þessar afar knöppu lýsingar eru eina vitneskjan sem við höfum um atburði sem urðu í Svarfaðardal árið 1127, og voru væntanlega nægilega mikilvægar á landsvísu til að menn myndu þá og merktu í annála sér til minnis og upprifjunar. Hvenær urðu Svarfdæla skærur? Allir vissu þá hverjir áttu í þeim, svo það þurfti ekkert að skrifa það. En ágætt að punkta hjá sér hvenær þær urðu. Síðan var ekkert meira um þetta skrifað, og allir dóu sem vissu hverjir áttu í Svarfdæla skærum. Enginn veit það lengur. 

Líklegt er að Svarfdæla mál hafi sem sagt haft eitthvað að segja út fyrir héraðið, niðurstöðurnar skipt máli fyrir landspólitíkina, höfðingjar í Skagafirði hafa ef til vill stutt þann eða þá sem töpuðu og höfðingjar í Eyjafirði þann eða þá sem unnu. Eða öfugt. Kannski hafa bæði Haukdælir og Oddaverjar líka reynt að skipta sér af málum, báðar þessar ættir voru komnar fram og sérstaklega Haukdælir ansi miklir fyrir sér. Síðan var einn öflugur og kunnur höfðingi í Húnaþingi, Hafliði Másson á Breiðabólsstað. Hafliði dó árið 1130 þannig að hann gæti vel hafa skipt sér af málum í Svarfaðardal árið 1127. Hann var þekktur fyrir að hafa staðið fyrir ritun fyrstu skrifuðu gerðar þjóðveldislaganna, og var sú gerð kölluð Hafliðaskrá.

Einnig átti Hafliði í miklum erjum við Þorgils Oddason goða í Saurbæ, og um það fjallar Þorgils saga og Hafliða. Frægt er þegar kom til átaka milli þeirra höfðingjanna á Alþingi árið 1121, að Þorgils hjó þrjá fingur eða hluta af fingrum af Hafliða, og varð að samkomulagi að Hafliði fengi sjálfdæmi um bætur fyrir líkamstjónið. Hann gerði sér bætur upp á 240 hundruð, sem var álíka og verð á tíu eða tólf meðaljörðum eða svo. Ansi ríflegt, enda var talað um að „dýr myndi Hafliði allur“, og er enn haft að orðtaki ef eitthvað þykir óheyrilega dýrt eða kostnaðarsamt.

Um hvað skyldu Svarfdælaerjur hafa staðið? Til að átta sig á ákveðnum vinkli varðandi það skal bent á að höfðingjar gerðu bandalög milli héraða. T.d. studdu Guðmund dýra ákveðnir höfðingjar um allt land, á meðan aðrir studdu Önund á Laugalandi, og stór hópur höfðingja stóð að baki Hafliða Mássyni á meðan annar stór hópur stóð að baki Þorgils Oddasyni.

Líklegast hafa verið einhver átök milli höfðingja í Svarfaðardalnum sjálfum 1127. Bakgrunnur þeirra átaka gæti hafa verið deila um auð og/eða völd. Það er svona 90% líkur á því, kannski meira. Um hálfri öld síðar gefa Guðmundar saga dýra og Prestssaga Guðmundar Arasonar góða innsýn í svarfdælskt samfélag (a.m.k. við það sem fram að því er hægt að fá, sem er eiginlega ekkert ritað), og þá er þar ótvírætt við völd höfðingjaætt. Þessi höfðingjaætt, Fornungar, var tengd Guðmundi dýra, höfðingja á Bakka í Öxnadal, nánum fjölskylduböndum, því Forni, ættfaðirinn, var giftur systur Guðmundar. Fornungar sátu á þremur höfuðbólum í Svarfaðardal, Völlum, Urðum og Sökku. Á Tjörn bjó Sumarliði Ásmundarson sem einnig virðist hafa verið í hópi höfðingja. Hann var líka frændi og þingmaður Guðmundar dýra.

Að sumu leyti virðist sem meginstuðningslið Guðmundar dýra hafi verið í Svarfaðardal, allir höfðingjar dalsins fylgdu honum og hann virðist hvergi hafa haft jafn traust fylgi. Leigumorðingi Önundar, Sölvi sá sem vó Glúm sauðamann Jóns Fljótagóða í Holti í Fljótum og sagt er frá snemma í Guðmundar sögu dýra varð að laumast um Svarfaðardal í kulda um miðjan vetur og þorði hvergi að leita þar heim á bæi, en þegar inn í Hvammshrepp var komið (líklega inn fyrir Fagraskóg) var honum fylgt á milli bæja til Önundar í Lönguhlíð.

Spurningin er hvort Forni ættfaðir valdaættarinnar í Svarfaðardal um 1190 hafi verið meðal þeirra höfðingja sem stóð í Svarfdælaerjum um 1127, eða hvort hann var afkomandi einhverra þeirra. Það er ekki ljóst að svo komnu máli, en gæti komið í ljós við frekari rannsóknir, sérstaklega ef ættartölur eru til um þessa ætt. Hitt er athyglisvert að einu þingmennirnir sem eru nefndir í Svarfaðardal í Guðmundar sögu virðast vera höfðingjar og búa á höfuðbólum eða stórbúum.