Félagshreyfing og landnámshreyfing

Margir hafa skrifað um orsakir víkingaferða. Axel Kristinsson hefur bent á að skýringin geti verið nokkuð einföld, járnaldarsamfélagið í Skandinavíu hafi einfaldlega verið búið að ná ákveðnu þróunarstigi sem leyfði því að smíða öflug, hraðskreið tréskip og um leið hafi víða verið að finna auðug, oft kristin, en tiltölulega varnarlaus samfélög, nálægt ströndinni, sem heiðnir Skandinavíubúar sáu enga ástæðu til að halda friðinn við.

Þetta var svona eins og gullæði eða makríll, auðfenginn gróði sem hægt var að sópa upp með tiltölulega lítilli fyrirhöfn. Axel hefur jafnframt bent á að víkingahreyfingin sjálf, þar sem fjöldi frjálsra bænda og bændasona hélt út á hafið á skipum vopnaðir sverðum, öxum og spjótum og fór í víking saman hafi ef til vill verið ein forsenda þess að hreyfing myndaðist fyrir því að koma á fót konungsríki um allan Noreg. Sem sagt eftir að víkingarnir komu heim með feng sinn.

Þetta er áhugaverð hugmynd. Hinkrum samt aðeins við, því ástæða er að huga að því hverju það breytir ef ástæðan fyrir víkingaferðum var eiginlega engin sérstök í heimalöndum víkinga, heldur hafi auðug og varnarlaus samfélög verkað sem vaki og aðdráttarafl vopnaðra herleiðangra. Það hafi sem sagt aðallega verið aðdráttarafl varnarlausra klaustra og dómkirkna í kristnum löndum Evrópu sem dró menn af stað, af því að þeir gátu það – og ekki fólksfjölgun umfram burðargetu í Skandinavíu eða eitthvað slíkt.

Tökum eftir því að upphaf víkingaferða er í lok 8. aldar. 70 árum eða rúmum tveimur kynslóðum síðar varð lykilatburður í myndun Noregs, Hafursfjarðarorusta, árið 872, þegar Haraldur hárfagri vann stórsigur á andstæðingum sínum, ef til vill einhvers konar bandalagi jarðauðugra aðalsmanna. Um svipað leyti fannst Ísland, og hefð er fyrir því að telja að ýmsir landnámsmenn þar hafi verið í hópi þeirra sem biðu ósigur í Hafursfjarðarorustu.

En af hverju vildu Íslendingar ekki vera með í konungsríkinu sem var verið að mynda í Noregi? Voru Íslendingar upphaflega aðalsmenn í fýlu, pólitískir flóttamenn sem höfðu misst allar eigur sínar og urðu að byrja upp á nýtt á skerinu? Klakanum? Íslandi? Getur verið að nafn landsins hafi ekki bara verið tilviljun, heldur ef til vill (kannski ómeðvitað) valið vegna þeirra tilfinninga sem bærðust í brjóstum þeirra sem reknir höfðu verið nauðugir frá arfleifð sinni, kalnir á hjarta? Í útlegð?

Tímasetningin kemur eiginlega ekki nógu vel heim og saman við slíka sviðsmynd, því landið var nýfundið um 870 og straumurinn af landnemum var ekki stríður í fyrstu. Hingað slæddist eitt og eitt skip, fyrst Ingólfur með Hjörleif og þrælana og öndvegissúlunar, og það var ekki fyrr en einum eða tveimur áratugum síðar sem eitthvað fór að gerast að ráði. Þannig að pólitískir flóttamenn úr Hafursfjarðarorustu hafa kannski farið eitthvað annað fyrst.

Hafi hreyfingin fyrir norska konungsríkinu verið eins konar byltingarhreyfing heimkominna víkinga gegn gömlu aðalsveldi er að sjálfsögðu ljóst að forsendur fyrir fylgi við slíka hreyfingu voru engar á Íslandi. Víkingar sem settust að á Íslandi komu hér að tómu og ónumdu landi og hér voru hvorki aðalsmenn né neinir aðrir menn, nema í hæsta lagi nokkrir kristnir menn sem flúðu strax af því að þeir vildu ekki vera í sama landi og heiðnir menn, að því er Ari fróði segir.

Einn meginstyrkur hins nýja konungsvalds í Noregi var jarðagóss aðalsætta sem velt hafði verið úr sessi, og konungur gat úthlutað til fylgismanna sinna. Þar sem jarðeign (vinna bænda og bændakvenna við jarðyrkju og húsdýrahald, mjólkurvinnslu og ullariðnað) var ásamt með ránum og gripdeildum handan hafsins helsta auðsuppspretta samfélagsins var konungsvald sem átti jarðir vel sett. Konungur hafði hins vegar ekki velt neinum úr sessi hér á landi og átti hér engar jarðir fyrr en löngu, löngu síðar.

Engu að síður hafði hreyfingin fyrir ríkisstofnun í Noregi veruleg áhrif hér á landi. Gulaþingslög og Frostaþingslög voru sett að frumkvæði Hákonar góða Aðalsteinsfóstra Haraldssonar, og Úlfljótslög, fyrstu lög Íslendinga, voru stæld eftir Gulaþingslögum. Það er raunar augljóst að Grágás er náskyld norsku lögunum, prentaðar útgáfur sýna það vel. Stofnun Alþingis (sem var alveg hliðstætt Gulaþingi og Frostaþingi) og setning Úlfljótslaga táknaði að annar megin árangur konungsvaldsins í norskri samfélagsverkfræði varð líka að veruleika á Íslandi: Lög og regla eftir þeirra tíma hætti.

Hinn meginþáttur í starfi konungsvaldsins, auk reksturs konungsjarða, var stofnun leiðangurskerfisins, varnarkerfis almúga sem fólst í því að skipuleggja varnir og hernað með víkingaskipum. Hvorugur þessi þáttur skipti nokkru máli hér á landi, því ekki var þörf á að skipuleggja hernað með þeim hætti, og eins og áður sagði þá voru hér engar konungsjarðir.

Eðli norska konungsvaldsins á 9.-10. öld

Norðmenn hafa nokkuð annan hátt á þegar þeir lesa konungasögur heldur en þegar Íslendingar lesa Íslendingasögur. Þeir trúa konungasögum miklu betur en Íslendingar trúa Íslendingasögunum. T.d. eru Haraldur hárfagri og Hákon Aðalsteinsfóstri taldir norskir konungar í sögulegum skilningi, fyrstu konungar Noregs og stofnendur slíks valds í Noregi.

Sögurnar sem varðveittar eru í Fagurskinnu og Heimskringlu hafa nefnilega stuðning í dróttkvæðum, sem oft eru samtímaheimildir, samdar á þeim tíma er konungarnir voru við völd. Dróttkvæðin eru skrifuð inn í sögurnar til stuðnings frásögninni og hafa því varðveist þar. Þau eru oft tvö til þrjú hundruð ára gömul en menn lærðu þau mann fram af manni, þannig að þau varðveittust í munnlegri geymd þar til þau voru skrifuð niður. Meðal elstu skálda voru þeir Bragi Broddason og Þorbjörn hornklofi, sem var hirðskáld Haraldar hárfagra, og að sjálfsögðu Egill Skallagrímsson.

Þótt nær allir séu sammála um að þessir konungar hafi í raun og veru lifað og verið til, þá eru svo sannarlega ekki öll kurl komin til grafar. Sögurnar gefa t.d. gjörólíka mynd af uppruna og landfræðilegum valdagrundvelli Haralds hárfagra. Fagurskinna heldur því fram að Haraldur hárfagri hafi verið konungur í Vestur-Noregi. Í Heimskringlu segir hins vegar að Haraldur hárfagri hafi upphaflega ráðið ríkjum austanlands í Noregi, en síðan yfir öllum Noregi.

Flestir fræðimenn nú á tímum telja að Haraldur hafi líklega bara ráðið yfir Vestur-Noregi og Þrændalögum. Sennilega komst hann til valda í litlu konungsríki í Sogni ungur að aldri og lagði svo undir sig hin auðugu héruð Hörðaland og Rogaland í Vestur-Noregi. Annaðhvort lagði hann svo Þrándheim undir sig eða gerði bandalag við forystumenn þar. Líklegt er að jarlarnir á Mæri og í Þrándheimi hafi viðurkennt Harald sem konung.

Haraldur hárfagri háði margar orustur. Þó hafa aðeins varðveist frásagnir um eina, en það er Hafursfjarðarorusta sem talin er hafa verið háð árið 872. Í henni vann hann sigur á ýmsum stórhöfðingjum frá Vestur- og Suður-Noregi. Eftir það réði hann ríkjum vestanlands í Noregi, en talið er að Danakonungur hafi þá ráðið yfir Austur-Noregi.

Haraldur varð konungur á víkingatímanum. Víkingasamfélagið var ekki samfélag jafnréttis, en á hinn bóginn hafði það ákveðna drætti jafnréttis. Það er lítill vafi á því að ákveðinn lýðræðisandi var mjög útbreiddur, sem stafaði meðal annars af því hversu margir almennir bændur fóru vopnaðir í víking og börðust þar í herjum sem fullgildir „borgarar“, ef svo má segja. Herbóndi víkingatímans hafði talsvert aðra félagslega og pólitíska stöðu en flestir leiguliðar í nágrannalöndum, stóð miklu hærra í samfélagsstiganum.

Ef til vill má líkja lagskiptingu víkingaaldarsamfélagsins við lagskiptingu í Grikklandi fornaldar. Þetta gerir Axel Kristinsson í hinu gagnmerka riti sínu Expansions frá 2010. Í Grikklandi mynduðu vopnaðir hoplítar fjölmennan og öflugan her, sem grundvallaðist á breiðum hópi frjálsra borgara eða bænda, en við hlið þessa samfélagshóps voru einnig fátæklingar og þrælar sem ekki voru með í hernum.

Vopnaðir bændur (eða hreinlega víkingar) víkingaaldar í Noregi gætu hafa verið grundvöllur hins nýja, öfluga konungsvalds. Þeir sem studdu Harald hárfagra til valda hafa ef til vill mótast sem pólitísk heild eða samskiptanet í víkingaferðum, og þegar Haraldur vann sigra sína með stuðningi þessa hóps, missti mikill fjöldi höfðingja eða aðalsmanna, sem voru ofar í samfélagsstiganum en hinir frjálsu, vopnuðu bændur, völd sín og eignir um leið. Margir þeirra sem fluttu til Íslands eru einmitt í miðaldaheimildum sagðir hafa misst eignir sínar í Noregi með þessum hætti.

Það sem meira er, komið hefur í ljós í fornleifarannsóknum að mörg höfuðból og miðstöðvar í stórum jarðargóssum á vesturströnd Noregs og í Norður-Noregi, eins og Bjarkøy, Steigen og Bø á Engeløy og Tjøtta, breyttu um svip á síðari hluta víkingaaldar eins og Ingvild Øye greinir frá (2002), og sögurnar hafa því stuðning í fornleifum að þessu leyti.

 

Í framhaldi af þessari miklu samfélagsbyltingu sem Haraldur hárfagri stóð fyrir vann Hákon góði Aðalsteinsfóstri, yngsti sonur hans og arftaki, að sögn stórvirki á sviði lagasetningar og nýskipunar varnarmála. Hákon byggði á þeirri hefð fyrir þingum og lagasetningu sem þegar var fyrir hendi og réði því að sett voru heildarlög fyrir Gulaþing í Vestur-Noregi, og önnur heildarlög Frostaþing í Þrændalögum, en þar réði ríkjum Sigurður jarl, náinn vinur hans og bandamaður.

Einnig kom Hákon á fót varnarkerfi um allt land, svokölluðum leiðangri, þar sem frjálsir bændur gengust undir að búa út og manna herskip í herferðir og styrjaldir, eða til varnar ríkinu. Áður höfðu einstakir héraðshöfðingjar haft rétt til að bjóða út liði með svipuðum hætti. Svipað kerfi var einnig við lýði í Svíþjóð og Danmörku. Í Svíþjóð voru tveir höfuðþættir þess „útróður“ (árás eða stríðsleiðangur) og „varðhald“ (strandgæsla).

Rútuferð frá Laugarvatni

Það getur verið forvitnilegt að taka rútuna frá Laugarvatni og í bæinn. Á leiðinni er leiðsögn á ensku fyrir þá sem það tungumál skilja, með ýmiskonar fróðleik. Þegar á Þingvöll er komið fá rútuferðalangar að vita, áður en komið er við í ferðamannamiðstöðinni við þjóðveginn og færi gefst á að kaupa pylsur og ís, að hér sé elsta þjóðþing heimsins sem enn starfi.

Hér hafi landnemar frá Noregi stofnað þjóðfélag á 10. öld og það hafi verið mjög lýðræðislegt. Hver maður hafi getað komið á Þingvöll á sumrin á meðan þingið stóð og fengið að tala. Allir. Samfélagið hafi því verið algerlega laust við stigveldi eða híerarkí. Enginn hafi verið öðrum æðri og allir hafi litið svo á að það væri algerlega eðlilegt. Þannig hafi þetta verið í nærri 400 ár, þá hafi staðið samfélag sem hafi verið og sé enn fyrirmyndarsamfélag.

Í Noregi hafi verið annað uppi á teningnum, fá rútufarþegar að vita. Þar hafi þegar um árið 1000 tekið völdin konungur og ráðið yfir öllu landinu eftir það. Hann hafi verið æðstur allra í virðingarstiganum, aðrir svo skipað sér niður eftir virðinarstiganum og ekkert þing með jafnréttishugsjón að leiðarljósi hafi þá væntanlega verið aðgengilegt almenningi. Í Noregi hafi því verið híerarískt þjóðfélag, alger andstæða hins íslenska.

Þetta er útlistað nokkuð ítarlega og með ýmiskonar fræðilegum vendingum, án þess að þess sé getið hver sé höfundur þessa fróðleiks eða hvaðan hann sé kominn, en í sjálfu sér alls ekki illa fram sett og ágætt á að hlýða. Þetta getur maður svo verið að hugsa um á meðan rútan stoppar við sjoppuna, á meðan maður fær sér ísinn eða pylsuna, eða hvoru tveggja.

Þetta hlýtur að teljast einhvers konar opinber söguskoðun, fyrst rútufarþegar fá að heyra þetta á ensku á sjálfum Þingvöllum. Að minnsta kosti er hún nægilega almennt viðurkennd til að fyrirtækið sem starfrækir rútuna hefur ákveðið að spila upptökuna með þessari frásögn í hverri ferð.

Það sem meira er, þessi fróðleikur er bara býsna nærri þeirri mynd sem ýmsir fræðimenn gefa af muninum á íslenska og norska stjórnkerfinu á þeim tíma sem um er að ræða, tímabilið frá stofnun Alþingis og fram að því að Ísland gekk í Noregsveldi. Ekki fer þó hjá því að ýmsar spurningar vakni. Hvernig stóð á því að á Íslandi var jafnréttissinnað lýðræðissamfélag á meðan konungsvald með skýru stigveldi var í Noregi? Höfðu jafnréttissinnaðir lýðræðissinnar orðið undir í valdabaráttu í Noregi og flúið þaðan til að stofna lýðræðisríki á Íslandi? Á meðan einhvers konar yfirstéttarruddar með aðalshugmyndafræði sátu eftir með völdin í Noregi umhverfis konung og hirð hans?

Ari fróði segir í Íslendingabók, 1. kafla: „Ísland byggðist fyrst ór Norvegi á dögum Haralds ins hárfagra, Hálfdanarsonar ins svarta … átta hundruð ok sjau tigum vetra eftir burð Krists … Þá váru hér menn kristnir, þeir er Norðmenn kalla Papa, en þeir fóru síðan á braut, af því at þeir vildu eigi vera hér við heiðna menn, ok létu eftir bækr írskar ok bjöllur ok bagla. Af því mátti skilja, at þeir váru menn írskir. En þá varð för manna mikil mjök út hingat ór Norvegi, til þess unz konungrinn Haraldr bannaði, af því at honum þótti landauðn nema.“

Síðan segir um upphaf lagasetningar og stofnun Alþingis í 2. og 3. kafla: „En þá er Ísland var víða byggt orðit, þá hafði maðr austrænn fyrst lög út hingat ór Norvegi, sá er Úlfljótr hét, … ok váru þá Úlfljótslög kölluð, … en þau váru flest sett at því, sem þá váru Gulaþingslög eða ráð Þorleifs ins spaka Hörða-Kárasonar váru til, hvar við skyldi auka eða af nema eða annan veg setja. … Alþingi var sett at ráði Úlfljóts ok allra landsmanna, þar er nú er …“

Ari fróði lýsti því einmitt eins og frægt er að hafa skyldi það er sannara reynist, í formála Íslendingabókar, eða nánar tiltekið: „En hvatki er missagt er í fræðum þessum, þá er skylt at hafa þat heldr, er sannara reynist.“

Mér finnst að minnsta kosti að það megi taka fram í textanum í rútuferðinni frá Laugarvatni um Þingvelli og til Reykjavíkur að Ari fróði segi í Íslendingabók að lagatextinn sem menn studdust við þegar Úlfljótslög voru samin hafi verið alnorskur og á engan hátt byltingarkenndur. Gulaþingslög eru varðveitt og á hin varðveitta útgáfa sitthvað sameiginlegt með Grágás, eins og hún er varðveitt. Gulaþingslög eða öðru nafni ráð Þorleifs spaka voru sett af Hákoni konungi Aðalsteinsfóstra, samkvæmt því sem segir í Heimskringlu, en Hákon var sonur Haralds hárfagra og lést um 961. Upphaf íslenskra laga er því nátengt norska konungsvaldinu, samkvæmt þessum 12. og 13. aldar frásögnum, Íslendingabók og Heimskringlu.