Sviðsmyndir miðaldasamfélags – nr. 2.

Orðið sveit, sem meðal annars er notað í lýsingum á hernaði og merkir þar „herflokkur“, verður hér notað til að draga upp sviðsmynd nr. 2 fyrir upphaf íslenska miðaldasamfélagsins. Það fékk algerlega nýja merkingu þegar landnemar komu til Íslands. Hér merkir sveit líka búskaparland, með jarmandi kindum, grængresi, dráttarvélum, stórum hvítum heyrúllum, girðingum, kúm og hestum. Andstæðurnar eru miklar: Annars vegar vígreifur herflokkur sem fer ruplandi og rænandi um lönd og hins vegar sveitir landsins, sem yfirleitt líta út fyrir að vera frekar friðsælar.

Þetta merkingarskrið orðsins sveitar gæti bent til þess að hingað hafi komið hersveitir að loknum sigrum eða ósigrum í styrjöldum í öðrum löndum og sest hér á friðarstól. Með í farteskinu hafi hermennirnir haft ambáttir sem þeir keyptu sér á Írlandi og gerðu svo að eiginkonum sínum. Þetta kemur t.d. fram í túlkun Daniel Bruun og Finns Jónssonar á Dalvíkurkumlunum svokölluðu, sem fundust við túnrækt á Dalvík árið 1909. Kumlin á Dalvík eru stærsti og heillegasti kumlateigur sem fundist hefur á Íslandi enn sem komið er, og þar fundust meðal annars kvengrafir, vel búnar og ekkert sem benti til annars en þar hefðu verið greftraðar vel virtar og ráðsettar húsmæður. Bruun og Finnur gerðu hins vegar ráð fyrir því að þær hefðu komið frá Írlandi, verið keyptar þar á þrælamarkaði en í raun fengið frelsi þegar til Íslands kom. Nýlegar erfðarannsóknir hafa gefið álíka hugmyndum undir fótinn.

Á einum stað er eins og (her)sveit hafi komið í einu og numið heilan dal, búið þar um skeið og síðan hafi dalurinn verið yfirgefinn á ný af ókunnum orsökum. Búsetuleifar á Hrafnkelsdal í Norður-Múlasýslu hafa verið túlkaðar af Sveinbirni Rafnssyni þannig að þar hafi verið talsverður fjöldi býla í byggð á landnámsöld. Jafnframt hafa fundist ein þrjú kuml í dalnum, sem gefur skýrt til kynna að dalurinn var í byggð í heiðni. Hrafnkelsdalur var svo yfirgefinn eins og áður segir, en numinn á ný síðar á miðöldum, en byggðin varð aldrei jafn útbreidd og á landnámsöld að því er virðist. Svo vill til að ein af Íslendingasögum, Hrafnkels saga, lýsir landnámi í dalnum, en hún mun vera 14. aldar verk og ekki talin nýtileg heimild um sögu landnámsaldar.

Hópurinn sem nam sveitina var sveit, sveitin var bændafólk, manneskjur, enda verður sveitin til fyrir vinnu bændafólksins. Það er nokkuð skemmtileg ábending sem felst í þessari orðanotkun.

Hrafnkelsdal var eins og Svarfaðardal og öðrum sveitum skipt niður í jarðir. Elstu heimildir um þessar jarðir eru girðingarnar sem hlaðnar voru úr torfi umhverfis þær, og víða hafa varðveist. Enn þann dag í dag eru mörk jarða víða við þessar fornu torfgirðingar eða torfgarða. Hver meðlimur landnámssveitarinnar fékk þannig ákveðið svæði til ráðstöfunar til að framfleyta sér og sínum.

Spurningin er þó hvort víðar en í Hrafnkelsdal hafi heil sveit hafi verið numin í einu, að því er virðist af jafningjum. Sú landnámssviðsmynd sem Hrafnkelsdalur er hér notaður sem vitni um er gömul og var lengi viðtekin sannindi: Landið var numið af bændum sem allir höfðu sömu réttindi, voru meðlimir í víkingalýðveldi og áttu allir sínar eigin jarðir, þær jarðir sem þeir bjuggu á. Að vísu máttu aðeins karlarnir taka þátt í opinberu lífi, en konurnar stýrðu bæði mjólkuriðnaði og vefnaði og það gaf þeim ákveðin völd, sérstaklega innan stokks eins og það var kallað.

Saga 12.-13. aldar hefur síðan lengst af verið sögð sem sagan af því hvernig þetta dásamlega samfélag hrundi fyrir tilverknað utanaðkomandi afla, kirkju og konungsvalds. Lýðveldið missti svo að lokum sjálfstæðið, varð ófrjálst skattland Noregskonungs. Þessi söguskoðun var svo lengi við lýði og svo áhrifarík að hún hefur enn mjög mikil áhrif í rannsóknum tímabilsins. Hins vegar hefur hún verið á undanhaldi og mikil þörf á endurskoðun margra sviða þar sem hún hefur haft áhrif.

Sveitir á Íslandi fengu nafn af sveitum landnámsmanna. Þessar sveitir voru heiðnar, og höfðu (alla vega stundum) tekið þátt í hernaði. Það býður heim spurningum eins hvort heiðin hugmyndafræði hafi verið hugmyndafræði jafnréttis, hvernig samskiptum innan víkingaherja hafi verið háttað o.s.frv. Voru víkingaherirnir lýðræðislegir herir þar sem menn völdu sér leiðtoga, eða var annars konar hugmyndafræði (t.d. þar sem stofnanabundinn mannamunur af einhverju tagi tíðkaðist) ráðandi? Hvernig var bakgrunnur landnámsmanna, hverju voru þeir vanir úr heimalöndunum? Ríkti jafnrétti þar? Allt slíkt verður að skoða upp á nýtt vegna þeirra efasemda sem bæra á sér um hina hefðbundnu söguskoðun – og ég er hræddur um að draumsýnin um jafnrétti meðal landnámsmanna muni eiga frekar bágt.

Sviðsmyndir miðaldasamfélags – nr. 1.

Í 2. bloggviku talaði ég um að leggja fram einhverjar sviðsmyndir um mögulega samfélagsþróun á tímabilinu 870-1100, eða á þeim tíma þegar engar ritheimildir er að hafa. Ég hef ítrekað slegið því á frest að efna loforðið, fundið hinar og þessar afsakanir, skrifað um hvaðeina sem við hendina var þá stundina, til að þurfa ekki að taka á málinu, því slíkt þarfnast einbeitingar og ákveðni, en ekki verður lengur unað við þetta sleifarlag.

Einn lykilinn að samfélagsþróun miðalda hér á landi, eða öllu heldur hentugt hráefni í sviðsmynd, er að finna í heimildum um umhverfissögu landnámsins. Langítarlegasta rannsóknin á henni er frjókornagreining Þorleifs Einarssonar í doktorsritgerð hans frá háskólanum í Kiel í Slésvík-Holstein í Þýskalandi, sem kom út 1961. Hann greindi frjókornasnið úr öllum landshlutum, m.a. úr Villingavatni og Ölfusi á Suðurlandi, Sogamýri í Reykjavík, Ölkeldu á Snæfellsnesi, Sólheimum í Skagafirði og Moldhaugnahálsi í Eyjafirði. Niðurstaðan var alls staðar sú sama. Birkifrjókornum fækkaði mjög ört við landnám, svo ört að það er ljóst að það tók aðeins örfáa áratugi þar til landið hafði algerlega skipt um svip. Þar sem áður var land, viði vaxið milli fjalls og fjöru eins og Ari fróði kemst að orði, var nú opið graslendi.

Hver var orsökin fyrir því að skógarnir hurfu? Í þessari fyrstu sviðsmynd er gert ráð fyrir því að skógaeyðingin hafi verið meðvituð og markviss aðgerð landeigenda sem voru að opna landið fyrir nýtingu af því tagi sem þeir þekktu úr heimahögum sínum. Á þessu fyrsta tímabili byggðar í landinu, svona um 870-920, voru íbúar ekkert sérstaklega margir. En þeir slógu eign sinni á landið, og stofnuðu þing árið 930 að því er sagan segir, þar sem upp voru sögð lög sem þar sem meðal annars var ítarlega fjallað um það hvernig átti að haga landnýtingu. Þá voru þessir íbúar búnir að eyða skóginum (samt ekki alveg, stór svæði voru skilin eftir á strategískum stöðum til nýtingar), og nú var nýfengnu búskaparlandinu skipt upp í bújarðir, sem hver hentaði einni fjölskyldu til nýtingar.

Í stórum dráttum varð byggðaþróunin þá þannig að á fyrra stiginu, 870-920 eða 930, byggðust jarðir sem síðar urðu stórjarðir eða höfuðból, og þaðan var skógaeyðingunni stýrt. (Eyðing skóganna á Íslandi er út frá ákveðnum sjónarhóli eitt af stórafrekum miðaldamanna, hafi hún verið unnin markvisst og eftir ákveðinni áætlun eins og þessi sviðsmynd gerir ráð fyrir. Ef við tökum smástund niður mórölsku skógræktargleraugun, þá sést að hér var í rauninni um að ræða eitthvert mesta verkfræðiafrek miðalda. Heilt land var gert byggilegt í einu vetfangi.)

Á öðru stiginu byggðust svo jarðir á landi sem fékkst við skógaeyðinguna. Þær jarðir voru allt öðru vísi en stórbýlin, þau voru smábýli á landi í eigu þeirra sem eyddu skóginum. Sú aðgerð að eyða skóginum var í rauninni um leið landnám, hið raunverulega landnám, og vinnan við að eyða honum myndaði kröfu um eign á því landi sem skógareyðendur afklæddu. Smájarðirnar byggðust á tímabilinu 930-1100, líklega flestar á tímabilinu 930-1050 eða svo. Þær voru í þessari sviðsmynd hlutar af jarðagóssum frá upphafi, þar sem höfuðbólin voru elstu jarðirnar, stórjarðirnar, en útjarðinar voru á hinum nýopnuðu búskaparsvæðum.

Á útjörðunum bjuggu leiguliðar sem voru undir stjórn og vernd betra fólksins sem bjó á stórbýlunum. Hinir allra auðugustu þeirra betri tóku sér titla eins og „goðar“ og mættu árlega á Alþingi til að skipa málum. Í þessari sviðsmynd er því gert ráð fyrir því að jarðagóssin sem birtast í ritheimildum 12. aldar og voru sum við lýði alveg fram yfir 1900 hafi verið til frá upphafi landnáms. Smábýlin hafi verið leigubýli frá upphafi.

Margar aðrar samfélagssviðsmyndir en þá sem hér hefur verið lögð fram, að samfélagið hafi verið stéttskipt milli landeigenda og leiguliða frá upphafi, má þó ímynda sér.